Berberi kelimesinin kökeni olarak Latince barbarous sözcüğü gösterilir.
Roma dönemi askerî raporlarında ise Numidyalılardan* barbarlar olarak bahsedilir. Numidyalılar bazı kaynaklarda Berberiler ile aynı halk olarak kabul edilir. Romalılar, kendileri haricindeki tüm milletlere barbar diyordu bilindiği gibi. Berberiler ise kendilerine Amazigh, Amazag ya da Amazağ diyor, yani özgür insan.
Amazaglar Arap değil, Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Mısır, Mali, Nijer ve Moritanya’da dağınık olarak yaşıyor. Ancak Fas ve Cezayir’de nüfusun büyük bir bölümünü oluşturuyorlar.
Fas’ta 15-20 milyon arası, Cezayir’de 9-13 milyon arası, Nijer’de 2,6 milyon, Fransa’da 2 milyon, Mali’de 850 bin, Libya’da 600 bin, Belçika’da 500 bin, Hollanda’da yaklaşık 500 bin, Burkina-Faso’da 400 binden fazla, vb. ülkelerde olmak üzere tüm dünyada 36 milyon Amazag’ın yaşadığı tahmin ediliyor.1
Amazaglar madem bu kadar baskın bir nüfusa sahip niçin Cezayir ve Fas Arap ülkesi olarak biliniyor diye sorabilirsiniz. Evet mantıklı bir soru. Buna yanıt ise İslamiyet’i kabul ettikten sonra Arap kültürünün tüm bu bölgeyi etkisi altına almış olması. Barbar sözcüğünün nasıl olup da “Berber”e dönüşmüş sorusunun yanıtı ise basit, Araplar “barbar” sözcüğünü “berber” olarak telaffuz etmiş.
Bu halk Afro-Asya dil ailesi içindeki Amazag dillerini konuşuyor. Afrasya dil ailesi yaklaşık olarak 300 dilden oluşuyor. Afroasya dilleri de denilen bu aile coğrafi açıdan Kuzey Afrika, Afrika Boynuzu, Sahel ve Güneybatı Afrika’ya yayılmış 500 milyondan fazla insanın anadil olarak konuştuğu bir dil ailesi. Arapça da bu dil ailesi içinde yer alıyor örneğin.
Amazag dili bölgesi
Adları ilk kez Mısır yazıtlarında geçiyor
Kuzey Afrika’nın Taş Devri kabilelerinin soyundan gelen Amazaglardan ilk kez Eski Mısır yazılarında Maşuş adıyla bahsediliyor. Yaklaşık M.Ö. 2000’den itibaren Amazag dilleri (Amazagice) Nil Vadisi’nden batıya, kuzey Sahra üzerinden Magrip’e yayılıyor. Mauri, Masaesyli, Massyli, Musulamii, Gaetuli ve Garamantes gibi bir dizi Amazag halkı, Numidia ve Moritanya gibi Amazag kırallıklarının ortaya çıkmasına vesile oluyor.
Amazag krallıkları sonunda M.S. 7. ve 8. yüzyıllarda Arap fatihler tarafından bastırılıyor. Bu, Amazag nüfusunu etkileyen, Araplaştırma olarak bilinen kültürel ve dilsel asimilasyon sürecini başlatıyor. Araplaştırma, Amazaglar arasında Arap dilinin ve Arap kültürünün yayılmasını içeriyor, bu da Arapçanın ana dil olarak benimsenmesine ve İslamiyet’e geçişe yol açıyor. Özellikle 7. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar Mağrip’e yapılan Arap göçleri bu süreci hızlandırıyor.
Bugün “Berberi” terimi, “Amazag” terimini tercih eden birçok kişi tarafından aşağılayıcı bir ifade olarak görülüyor. 20. yüzyılın sonlarından bu yana, Berberilik veya Berberi Kültür Hareketi olarak bilinen ulusötesi bir hareket, Kuzey Afrika’daki Berberi nüfusunun çeşitli kesimleri arasında, kolektif bir Amazag etnik kimliğini desteklemek ve daha fazla dilsel haklar ve kültürel tanınma için ortaya çıktı.
Kökenleri
Amazagların Kuzeybatı Afrika’daki Magrip bölgesinde biraz abartılı da olsa M.Ö. 10.000’den beri yaşadıklarına inanılıyor. Güneydoğu Cezayir’in Tassili n’Ajjer bölgesinde günümüzden on iki bin yıl öncesine tarihlenen mağara resimleri bulundu. Libya çölündeki Tadrart Acacus’ta başka kaya resimleri de keşfedildi. Evcilleştirme ve tarımla geçinen toplumlar, Tassili n’Ajjer resimlerinde zengin bir şekilde tasvir edilen Neolitik bir toplum, M.Ö. 6000 ile M.Ö.2000 yılları arasında (klasik döneme kadar) Kuzey Afrika’nın Sahra ve Akdeniz bölgesinde (Mağrip) gelişmiş ve egemen olmuştu. Oran bölgesinde tarih öncesi Tifinagh yazıtları bulundu. Roma öncesi dönemde, Kıral Masinissa’nın Numidya halkını birleştirmesinden önce birbirini takip eden birkaç bağımsız devlet (Massylii) vardı.
Amazag dilini ve geleneklerini en iyi koruyan Kuzey Afrika bölgeleri genel olarak Cezayir, Libya, Fas ve Tunus olmuştur. Amazag kültürünün büyük bir kısmı, Fas ve Cezayir’deki, özellikle Kabylia, Aurès ve Atlas Dağları’ndaki kültürel seçkinler arasında bugün bile hâlâ tazeliğini korur. Kabyleler, Kuzey Afrika’da Romalılar, Bizanslılar, Vandallar, Osmanlılar ve Kartacalıların birbirini izleyen yönetimi sırasında bağımsız kalan birkaç halktan biriydi. Kuzey Afrika’nın Araplar tarafından fethinden sonra bile Kabyle halkı hâlâ kendi dağlarında egemenliğini sürdürüyordu.
Cezayir’deki Amazaglar
Günümüzde Amazaglar
20. yüzyıldaki bağımsızlık mücadeleleriyle birçok halk kendi ana dilini konuşma hakkını da kazandı. Ancak Amazaglar bu dönemde Arapça öğrenmek zorunda kaldı, okullarda ana dillerini konuşmak için 21. yüzyılı beklemeleri gerekti. Bağımsızlığın ardından Amazaglardan gelen varlıklarının tanınması talebi özellikle Fas ve Cezayir’de karşılık bulmuş, anayasal olarak varlıkları tanınmıştır. Günümüzde Cezayir’de Amazagice, tanınan ulusal bir dildir ve Amazag yoğunluğu yüksek olan bölgelerde seçmeli dil olarak öğretilmektedir.
Fas’ta ise 2011 yılı anayasal reformun ardından Amazag dili resmī dil olarak ilan edilmiş ve bölgenin etnik bileşiminden bağımsız olarak zorunlu dil olarak öğretilmektedir. Kuzey Afrika ülkelerinde Amazag kökenliler sosyal hayatta en üst seviyelere gelebilmiştir. Buna en iyi örnekler Cezayir Başbakanı olmuş Liamine Zeroual ve Fas Başbakanlığı yapan Driss Jettou sayılabilir. Libya’da ise Amazaglar Libya İç Savaşı sırasında Muammer Kaddafi rejiminin devrilmesinde aktif rol almıştır.2
İnançları
Günümüzde Amazagların çoğu Sünni mezhebine bağlıdır. Sahara’daki Mozabitler ise İbadilik mezhebine mensup. Daha önceki dönemlerde Amazagların dini inançları çoktanrıcılık ve animizm bileşiminden oluşuyor. Zaman içinde ilişki kurulan diğer Afrika ve Antik Yunan dinleriyle Musevilikten etkilenmiş ve yerel olarak farklılık gösteriyor. Amazagların içinde azımsanmayacak Yahudi olmasına rağmen, Fransa ve İsrail’e yaşanan göçlerle bu sayı gözle görülür seviyede azalmış. Ayrıca özellikle son dönemde Cezayir topraklarındaki Hristiyan Amazag sayısında artış görülüyor.3 Eklemeliyim ki bugün de doğa inancına bağlı epey Amazag bulunuyor.
Çivit mavisi giysileriyle Tuaregler
Volkswagen’in bir modeline adını verdiği Tuaregler de bir Amazag kabilesi. Tuaregler kendilerini “Çölün Mavi Adamları” olarak adlandırıyor. Tuareglerin kadına çok önem verdikleri belirtilir hatta bu konuda birçok Avrupa ülkesinden bile daha ileri oldukları öne sürülür.
Göçebe yaşamları
Amazag topluluklarında geleneksel olarak erkekler hayvancılıkla uğraşır. Mevsimsel olarak otlakların ve sulak bölgelerin durumuna göre göç ederler. Hayvancılıkla uğraşıldığı için yün, pamuk ve boya için kullanılan bitki kökleri çok miktarda bulunur. Kadınlar aileye bakmakla yükümlüdür, ayrıca el işiyle uğraşırlar. En bilinen örneği kilim olan bu ürünler önce kendi kullanımları için artan miktarlar da yerel pazarda satılmak üzere değerlendirilir. Amazag toplumu kabile yapısında örgütlenmiştir. Her kabilenin bir lideri vardır. Tarihte kadın kabile liderlerinin olduğu da görülmüştür. Bunlardan önde geleni 7. yüzyılda yaşamış olan, İslam ordularına karşı yerel unsurları örgütleyen kraliçe Kahina’dır. 4. yüzyılda yaşamış olan Tin Hinan ve 19. yüzyılda Fransız işgaline karşı savaşmış olan Lalla Fatma N’Soumer diğer örneklerdir.4 Kabileler anaerkil veya ataerkil olabilmekte, buna göre evliliklerde erkek veya kadın seçici konumuna geçebilmektedir.
Ahidus dansı
Amazagların -bulundukları her ülkede yaptıkları- Ahidus dansı çok ünlüdür. Kadın erkek birlikte yapılan bu dans Amazagların en çok sevdiği ve eğlendiği ortak etkinlikleridir. Geleneksel Ahidus performansı, erkekler ve kadınlarla omuz omuza duran bir grup sanatçı tarafından icra edilen şarkılar, danslar ve doğaçlama şiirler içerir. Herkes ya büyük bir daire ya da karşı karşıya iki sıra oluşturur. Dansçıya eşlik eden ve onu yöneten, dansın lideri veya Amazagice Ammehreb olarak adlandırılan adam, oluşumun ortasında durur ve ritmi ayarlar.
Dans eskiden özellikle performans gösterenlerle kabilenin üyeleri arasındaki birliği gösteren kapalı bir daire oluşturarak yapılırdı. Dansın lideri ortada durur ve gruba liderlik ederdi. Ahidus’un yıllar boyunca değişmeyen önemli bir yönü geleneksel üniformadır. Erkekler için çoğunlukla barışın sembolü olarak beyaz bir gallabe ve bir sarıktır. Kadınlar ise gümüş takılarla işlenmiş beyaz veya renkli kaftanlar giyer.
Herkese keyifli günler dilerim.
*Numidya: Romalıların Afrika’nın kuzeyinde bir bölgeye verdikleri addır, aşağı yukarı bugünkü Cezayir sınırları içinde kalır bu bölge.
Manşet fotoğrafı: Amazaglar
KAYNAKLAR
1- https://en.wikipedia.org/wiki/Berbers
2- https://tr.wikipedia.org/wiki/Berberiler
3- https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90222.htm
4-18 nolu dipnot. https://tr.wikipedia.org/wiki/Berberiler
