Rus gazeteci-yazar Tatyana Rybakova’nın Moscow Time gazetesinde yayımlanan “Modern Rusya’da planlı ekonomiye dönüş mü?” başlıklı yazısının çevirisi:
“Kremlin, gıda fiyatlarının –en azından bazı temel gıda ürünleri için– devlet tarafından belilenmesi uygulamasını başlatabilir.
Elbette bu karar, “halkın iyiliği” için alınacak. Ancak hükümetin kendi politikalarının sonuçları, mağazalardaki, örneğin patates fiyatlarının kilogram başına 120-130 rubleye (57-62 lira) ulaşmasıyla doruk noktasına ulaştı.
Gıda perakendecilerini, üreticileri, işleyicileri ve tüketici temsilcilerini içeren 13 büyük sektör derneği, Başbakan Mihail Mişustin’e bir mektup yazarak devletten gıda fiyatlarını düzenlememesini talep etti. Aslında, böyle bir mektubun varlığı bile hükümetin bu yönde karar almaya oldukça yaklaştığını gösteriyor. Eğer Moskova bu işletmeleri ve uzmanları görmezden gelirse, ülke genelindeki propaganda kanalları hükümetin halkı koruduğunu, açgözlü tüccarların başlattığı fiyat çılgınlığını durdurduğunu anlatacaktır.
Sonrasında ne olacağını tahmin etmek zor değil. Biz Ruslar bu durumu daha önce yaşadık. Sadece 40 yıl önce, Moskova’da mal almak için sonsuz kuyruklara, kuponlara ve katlandık. Elbette şimdi piyasa ekonomisi içindeyiz. Ancak bu, mağaza raflarının devlet fiyatları ve serbest piyasa fiyatları olarak ikiye ayrılmasını engellemiyor. Bu gerçekleşirse, bazı dürüst olmayan aracılar, devlet fiyatıyla satılması gereken ürünleri piyasa fiyatından satarak müşterileri kandıracaktır.
Piyasa fiyatları hızla yükselecek. Tıpkı Sovyet döneminde mağazalardaki etin önce açık pazardaki fiyatın dörtte biri, sonra onda biri olması gibi. Devlet denetim kurumu fiyat spekülatörlerini yakalamaktan başını kaldıramayacak hale gelecek. Sonunda bir planlama komitesi –Sovyet dönemindeki Gosplan gibi– yeniden kurulmak zorunda kalacak çünkü devlet fiyatıyla arz edilecek yeterli ürün olmayacak. Kremlin, talebe cevap veremeyen üreticilerle başka türlü başa çıkılamayacağını söyleyecek ama aslında yıkım başlayacak.
13 sektör derneği tarafından gönderilen mektupta, Moskova’nın üreticilere fiyat dinamiklerinin nesnel nedenlerini dikkate almadan baskı yaptığı belirtiliyor. Ayrıca, fiyat kontrolüne tabi tutulacak “sosyal önemi yüksek ürünler” listesinin artık güncel olmadığı vurgulanıyor. Kısıtlamaların sonucu, kaçınılmaz şekilde planlı ekonomiye dönüş olacaktır.
Ancak en ilginç olan şu ki, sadece mektubu yazanlar ve ekonomistler değil, hükümet de bunu biliyor. Mevcut krizi kendi uygulamalarıyla yarattıklarının farkındalar. Ama bu durumu değiştirmek için ellerinden bir şey gelmiyor.
Patatese dönersek… Bu ürün fiyatı en çok artan gıda oldu; geçen yıla göre %300 oranında zamlandı. Ayrıca patates, hava koşullarına fazlasıyla bağlı: doğru miktarda yağmur, aşırı sıcak ve dona karşı hassasiyet gibi. Son hasat, bu uç koşulların hepsine maruz kaldı.
2023 yılı rekor bir patates hasadı getirdi. Ama patates kolay saklanabilen bir ürün değil. Önceki yıllarda fazla ürün ihraç edilebiliyordu ama şimdi ihracat (ithalat da dahil) pek çok bürokratik engele takılıyor: “dost olmayan” ülkelere ihracat yasak, “dost” ülkelere ise kota sınırlaması var. Bu nedenle ürünleri çürümeye bırakmak, ihracat yapmaktan daha kolay hale geldi. 2023’teki bereketli hasadın bir kısmı bu şekilde ziyan oldu. Bunun üzerine çiftçiler ekim alanlarını azaltma kararı aldı.
Ama mesele sadece bu değil. Daha önce de olumsuz hava koşulları yaşanmıştı ama raflarda patates eksik olmamıştı. Fiyatlar her zaman makul düzeydeydi; sadece ilkbaharda taze ve erken çıkan patatesler pahalı oluyordu. Ancak geçen yılki hasadın ürünleri, depolar boşaltılmak istendiği için özellikle ucuz fiyattan satıldı.
Peki ne değişti?
Her şeyden önce ithal patates miktarı büyük ölçüde azaldı. Tüketicilerin çoğu fark etmese de, Rusya’daki hasatlar arasında oluşan boşluklar Mısır, İsrail, Polonya ve Hollanda’dan gelen patateslerle dolduruluyordu. Bu ithalatlar fiyatları dengede tutuyor ve çeşitliliği artırıyordu.
Polonya ve Hollanda’dan ithalat, 2014’te Kırım’ın ilhakı sonrası Avrupa yaptırımlarına misilleme olarak yasaklandı. Ama bu ürünler yine de Belarus etiketiyle ülkeye girmeyi başardı.
Ancak Ukrayna ile başlayan geniş çaplı savaş sonrası, Rusya “dost olmayan” ülkelerden tüm ithalatı kesti. “Dost” ülkeler bile ticarette istekli değil çünkü döviz sıkıntısı nedeniyle Moskova rubleyle ya da takas yöntemiyle ödeme yapmayı tercih ediyor (örneğin Mısır, Rus buğdayı karşılığında patates veriyor). Bu da sevkiyatlarda gecikmelere neden oluyor.
Rekabet ortadan kalkmışken, Rus üreticilerin yerli patatesle rafları doldurması beklenirdi. Ama ikinci bir sorun daha var. 2014 sonrası yaptırımlar, sadece mamul ürünleri değil, tarım için gerekli girdileri de etkiledi: damızlık boğalar, döllenmiş tavuk yumurtaları ve patates dahil tohumluk ürünler yasaklandı.
Çiftçiler, sınırlı sayıda ithalata izin verilmesi için lobi yaptı. Ama bu kotalar her yıl azaltılıyor. Tarım Bakanı Olga Luts, Rusya’nın kendi tohum ve damızlık üretimini artırması gerektiğini söylüyor.
Bu da Rusya’yı dezavantajlı konuma getiriyor. Rus genetikçiler, hava koşullarına ve zararlılara dayanıklı çeşitler geliştirmek için çabalarken, çiftçiler Hollanda tohumlarının sıcağa, dona, yağmura ve zararlılara nasıl dayandığını özlemle hatırlıyor. Belki 10 yıl içinde Rus araştırmacılar bir çözüm bulabilir. O zamana kadar çiftçiler ellerindekilerle idare etmek zorunda kalacak ve verim düşmeye devam edecek. Sovyetler Birliği’nin son dönemlerinde hasat edilen patatesin, ekilen patatesten daha hafif olması gibi bir duruma yeniden gelebiliriz.
Sorun sadece patatesle sınırlı değil. Bitkisel yağ ve ona bağlı ürünler (mayonez, margarin) yıl başından bu yana pahalandı. Bu, kötü hava nedeniyle değil, Tarım Bakanlığı’nın ithal tohumlara ek kota vermemesi yüzünden oldu. İthal tohum bulamayan üreticiler yerli tohum ekti ve verim düştü.
Ama biçerdöver, hektar başına ne kadar ürün çıkarsa çıksın aynı maliyeti oluşturur. Ürün az olursa birim maliyet artar. Bu da çiftçiyi fiyatları artırmaya zorlar. Hatta bazıları yeniden ekim yapmanın maliyetini bile sorgulamaya başladı.
Rus çiftçilerin konumu giderek daha kırılgan hale geliyor. Kredi bulmak zorlaşıyor, devlet sadece borç yapılandırması için destek veriyor. Çiftçiler bu kadar düşük kâr marjını daha önce hiç görmedi. Tarım makineleri pahalı; ithal olanların fiyatı %40-60 arttı, yerli olanlar da benzer şekilde zamlandı. Sektörden çıkmak, çiftliği satmak ve daha az zahmetli bir yaşam sürmek artık daha cazip hale geliyor.
Şimdi düşünün, yetkililer bu çiftçilere, hiçbir destek sunmadan mallarını düşük fiyata satma zorunluluğu getirirse ne olur? Korkutmak istemem ama tahıl zorla el konulma noktasına gelinmese bile, planlı ekonominin etkilerinden Rusya’da kimse kurtulamaz.
Fotoğraf: Roman Balayev-TASS
***
Medya Günlüğü sosyal medya hesapları:
