Orta Çağ’da İtalya, tek bir devlet yerine, her biri kendi yasaları ve yönetim yapıları olan bağımsız kent devletlerinden oluşuyordu.
Bu devletler, ticari avantajlarını korumak için kıyasıya rekabet ederken, zaman zaman askeri çatışmalar da yaşanıyordu. Ancak bu dinamik ortam, aynı zamanda sanata, bilime ve düşünceye yatırım yapacak güçlü ailelerin yükselmesine de alan açtı.
Bu ailelerden biri olan Mediciler, 14. yüzyılda ticaret ve bankacılıkta elde ettikleri büyük başarılarla Floransa’nın en güçlü hanedanlarından biri haline geldi. Kurdukları Medici Bankası, Avrupa’nın en önemli finans kurumlarından biri olarak ün kazandı ve kıtanın önde gelen kentlerinde şubeler açtı. Çek, kredi ve muhasebe kayıt sistemleri gibi çığır açan yeniliklerle modern bankacılığın temellerini atan Banka, ekonomik gücü sayesinde siyasi nüfuzunu da artırdı.
Bu gelişmeler, Medici Ailesi’nin gücünü pekiştirirken, uluslararası finans dilinde kullanılan pek çok terimin İtalyancadan ödünçlenmesine de aracı oldu. İşte Türkçeye geçmiş bazı İtalyanca kökenli bankacılık terimleri:
Acente, akredite, banka, banko, bilanço, bono, borsa, brüt, ciro, depozito, döviz, düzine, fatura, firma, fon, furya, iskonto, kambiyo, kapora, kasa, kasko, keş, komisyon, konkordato, kredi, kontrat, kur, likidite, limit, lira, manifesto, piyasa, portföy, prim, riziko, sigorta vb.
Medici Ailesi’nin elde ettiği güç, onların sanata ve bilime sahip çıkan birer Rönesans koruyucusu haline gelmelerini sağladı. Aile, sanatın gelmiş geçmiş en büyük hamilerinden biri olarak tarihe geçti. Floransa, 14. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar yalnızca İtalya’nın değil, tüm Avrupa’nın sanat ve kültür merkezi oldu
İleri görüşlü ittifaklar, evlilikler ve diplomatik hamlelerle gücünü daha da pekiştiren Mediciler, kısa sürede Floransa’nın yöneticileri konumuna yükseldi.
Aileden dört papa (X. Leo, VII. Clemens, IV. Pius, XI. Leo) ve Fransa tahtına çıkan iki kraliçe (Catherine de Medici, Marie de Medici) ile birlikte önemli grandüklerin yetişmesi, Medici Ailesi’nin Avrupa’daki etkisini gözler önüne serer niteliktedir.
Ailenin en önemli figürlerinden biri olan Cosimo de Medici, aile bankası aracılığıyla sanatı, bilimi ve felsefeyi cömertçe destekledi. Onun himayesi, Rönesans’ın sadece bir sanat akımı olmaktan çıkıp kurumsallaşmasının önünü açtı.
Onun liderliğinde Floransa, yalnızca görsel sanatlarda değil, müzik alanında da çığır açtı. Dönemin önde gelen müzik teorisyenlerinden Vincenzo Galilei (Galileo Galilei’nin babası), Toskana grandüklerinin desteğiyle operanın temelini oluşturacak yeni anlatım biçimleri geliştirdi.
Galileo Galilei, Medici Ailesi’nin koruması altında özgürce çalışarak bilimin sınırlarını zorlayan keşifler yaptı. 1610’da teleskobuyla Jüpiter’in dört büyük uydusunu keşfetti ve bu buluşuna ‘Medici Yıldızları’ adını vererek, aileye duyduğu saygıyı bilimsel bir armağanla taçlandırdı.
Cosimo’nun sanat ve bilime açtığı kapılar, torunu Lorenzo döneminde zirveye ulaştı. Lorenzo’nun eliyle Floransa, adeta fikirlerin, estetik zevkin ve yaratıcı ruhun kalbinin attığı yer haline geldi. Lorenzo, Platoncu Akademi’yi yeniden canlandırarak felsefe, sanat ve edebiyatın buluştuğu benzersiz entelektüel sohbet ortamları yarattı.
Lorenzo’nun özgürlükçü ve seküler patronaj anlayışıyla Medici Sarayı, sanatçılara hem bir fiziksel çalışma alanı sundu hem de sınırsız ifade özgürlüğü sağladı. Bu sayede Rönesans’ın altın çağı olanaklı oldu ve İtalya dünya çapında sanat ve kültürün öncüsü haline geldi.
Cosimo ve Lorenzo de Medici’nin kurup desteklediği kütüphaneler (Biblioteca Medicea Laurenziana), yalnızca sanat eserlerini değil, antik felsefe, astronomi, astroloji, şehir planlama ve tıp gibi alanlardaki değerli yazmaları da barındırıyordu. Bu kütüphaneler, Orta Çağ boyunca unutulmaya yüz tutmuş klasik bilgeliği yeniden gün yüzüne çıkararak entelektüel Rönesans’ın temel harcı oldu.
Tiziano, renkleri ustalıkla kullanarak resim sanatına yepyeni bir soluk getirirken, Giotto alan derinliğiyle izleyiciyi eserlerinin içine çekti. Masaccio perspektifi kusursuzlaştırırken, Mantegna dramatik kompozisyonlarıyla sanata bir tiyatro sahnesi havası kattı.
Bunlara ek olarak Alberti’nin mimari kuramları, Parmigianino’nun incelikli detaycılığı, Tintoretto’nun ışık oyunları, Caravaggio’nun çarpıcı gerçekçiliği ve Lotto’nun özgünlüğü, çağın biçimsel ve teknik evrimini en güzel şekilde yansıttı.
Rönesans döneminin erkek egemen ortamında kadın sanatçıların varlık göstermesi oldukça zordu. Ancak Medici Ailesi’nin desteği sayesinde Sofonisba Anguissola gibi kadın ressamlar, eserlerini sergileme fırsatı buldu. Bu ayrıntıya değinmeden geçmek olmaz.
Bu sanatçıların her biri, Rönesans’ın zengin mirasına katkıda bulunmuş ve saygıyla anılmayı hak etmiştir. Şimdi, bu dönemin ufkunu daha da genişleten 10 dâhiye ve onların ölümsüz eserlerine yakından bakalım.
İşte Rönesans dâhilerimiz:
1- Fra Angelico (1395-1455)
Cebrail’in, İsa’nın doğumunu Meryem’e müjdelediği sahneleri işleyen freskleriyle tanınır. Özellikle San Marco Manastırı’ndaki freskleri, dini sanata getirdiği zarafet ve manevi derinlik açısından büyük yankı uyandırmıştır.
Dönemin sanatçıları Orta Doğu’yu hiç görmediklerinden, Meryem Ana, Mona Lisa ve birçok Rönesans tablosunun arka planında sıklıkla pastoral Toskana manzaraları yer alması dikkat çeker.
Fra Angelico’nun ışık ve renk kullanımı o kadar etkileyiciydi ki, birçokları onun gerçek cenneti resmettiğine inanıyordu. Asıl adı Guido di Pietro olan sanatçı, resim yaparken sık sık ağlayarak dua ettiği için “Melek Rahip” anlamına gelen “Fra Angelico” lakabıyla anılmıştır.
2- Sandro Botticelli (1445- 1510)
Rönesans’ın en önemli ressamlarından biri olan Botticelli, özellikle “Venüs’ün Doğuşu” ve “Primavera” gibi alegorik ve mitolojik eserleriyle tanınır.
Zarif hatları, akıcı figürleri ve melankolik ifadeler taşıyan duygusal yüzleriyle dikkat çeker. Giysi detaylarında ve arka plan motiflerinde son derece ince, süslemeci bir yaklaşımı benimsemiştir.
Eserlerinde pagan tanrılarını sıkça işlemesi, onun Hristiyan temalarından uzaklaşıp antik mitolojinin estetik ve simgesel dünyasına yöneldiğini gösterir. Sanatına kattığı duygu derinliği, onu Rönesans’ın en şiirsel ressamlarından biri yapmıştır. Botticelli’nin bazı tablolarını beğenmeyerek yaktığına ilişkin söylentiler vardır.
3- Filippo Lippi (1406-1469)
Sandro Botticelli’nin ustası olan Lippi, renk ve ışık kullanımında çığır açmıştır. Kutsal figürleri bile gündelik yaşam sahneleri içinde çizerek cesur bir hümanist yaklaşım sergilemiştir.
Eserlerinde en dikkat çekici unsurlardan biri, ince ve büyük bir ustalıkla işlenen kumaş detaylarıdır. Aynı zamanda rahip olan Lippi, bir rahibeye âşık olup onunla birlikte yaşamış ve bu birliktelikten bir oğulları olmuştur. Bu olay, dönemin toplumsal kurallarına karşı bir başkaldırı niteliği taşıyordu.
Oğlu Filippino Lippi (1457-1504) de yetenekli bir ressam olarak yetişmiş ve babasının sanatsal mirasını sürdürmüştür. Sanatındaki duygu dolu ifadeler ve zekice kompozisyonlar, sonraki kuşak sanatçıları etkilemiştir.
4- Domenico Ghirlandaio (1449-1494)
Michelangelo onun atölyesinde çıraklık yapmıştır. Yapıtlarında, dönemin lüks ürünleri arasında sayılan Mersin Aydıncık halılarına sıkça yer vermiştir. Tablolarında, günlük yaşamın canlı ve detaylı betimlemelerine geniş yer açarak, izleyiciyi Rönesans dünyasının içine çekmiştir.
Özellikle Floransa’nın aristokrat ve varlıklı ailelerinden aldığı siparişlerde, bu ailelerin bireylerini kutsal sahnelerin içine yerleştirerek dini ve dünyevi unsurları ustalıkla birleştirmiştir. Bu yaklaşımı, sanatı manevi bir anlatım aracı olmanın yanı sıra, bir statü göstergesi ve toplumsal belgesel niteliğinde bir görsellik haline getirmiştir.
5- Filippo Brunelleschi (1377-1446):
Mimari sanat ile bilimin kesiştiği noktada çığır açan bir deha olarak tarihe geçmiştir. Geliştirdiği lineer perspektif tekniği, Rönesans sanatına derin bir matematiksel boyut kazandırmıştır.
Roma’daki Pantheon’u detaylı bir şekilde inceleyerek Antik Roma mühendisliğinin kaybolmuş bazı sırlarını gün yüzüne çıkarmış ve bunları kendi eserlerine uyarlamıştır.
Rönesans mimarisinin en görkemli yapılarından biri olan Floransa’daki Santa Maria del Fiore Katedrali’nin devasa kubbesini inşa ederken, özel dişli mekanizmalara sahip yenilikçi bir vinç tasarlamıştır. Bu mekanizmayı daha sonra büyük mermer blokların gemiyle taşınmasını kolaylaştıracak biçimde geliştirerek, 1421 yılında dünyada ilk patenti alan kişi olmuştur.
6- Marsilio Ficino (1433-1499)
Medici Sarayı’nda felsefi tartışmalara öncülük eden önemli bir entelektüeldi. Medici ailesi, ona Platon’un eserlerini Latince’ye çevirme ve Platon Akademisi’ni kurma görevini vermişti. Bu çalışmalar, Platon’un düşüncelerinin Rönesans’ta yeniden canlanmasına büyük katkı sağladı.
Ficino, insan ruhunu iyileştirdiğine inanarak “müzikal terapi” seansları düzenliyor, müziğin ruh üzerindeki etkilerini inceliyordu. Yeni-Platonculuk düşüncesine göre müzik ve estetik, ilahi varlığın ruhsal bir yansıması olarak görülüyordu. Ayrıca, Hermetik düşüncenin Rönesans’taki canlanmasında da önemli bir rol oynadı.
7- Donatello (1386-1466)
Yontu sanatının bilinen en iyi ustalarındandır, özellikle “Bronz David” yontusuyla tanınır. Genç Davut’un 2,7 metre boyundaki dev Filistinli savaşçı Golyat’ı yenmesini betimler. Bu eser, Antik Roma sonrasında yapılmış ilk çıplak erkek heykelidir ve seküler sanatın başlangıcını simgeler.
Yapıtlarında insan bedenini ve duruşunu doğal ve gerçekçi biçimde yansıtarak, sanat dünyasında adeta çığır açmıştır. Buna ek olarak, yontularda derinlik ve mekân algısını artıran “basık kabartma” tekniğini de Donatello geliştirmiştir. “Gattamelata” adlı heykeli ise, Rönesans’ın ilk büyük ölçekli atlı anıtı olmuştur.
8- Raphael (1483-1520)
Medici Ailesi’nin desteğiyle yetişen dâhi çocuklardan biri. Vatikan’daki ünlü “Atina Okulu” freski ise onun sanatsal dehasını ortaya koyan başyapıtlardan biridir. Bu eserde Aristoteles, Sokrates, Pisagor, Öklid ve diğer büyük filozoflar derin bir sohbet içindeymiş gibi betimlemiştir.
Raphael’in estetik anlayışı ve yumuşak resim stili, eserlerine kendine özgü bir zarafet kazandırırken, teatral ifadeler ve sinematografik genişlik daima ön plana çıkmaktadır. Maddalena Doni portresinde, kadının güzelliğini beslemek amacıyla takıları ve kumaş detaylarını ön plana çıkarır. Bu büyük deha, henüz 37. yaşındayken öldü.
9- Michelangelo (1475-1564)
Heykeltıraş, ressam ve mimardır. Floransa’nın özgürlük ruhunu ve Rönesans’ın insancı yaklaşımını yansıtan eserlerinden biri olan, tek bir mermer bloktan yontulan 5,17 metre boyundaki “David” heykeli, kusursuz anatomik detaylarıyla dikkat çeker.
Vatikan’daki “Pieta” adlı mermer yontusunda insan duygularını güçlü bir görsel dille betimleyen Michelangelo, bu çalışmasıyla sanat anlayışında bir çığır açmıştır. O çağda sanatçı imzası yaygın değilken, “Pieta” üzerinde attığı imzayla bu geleneğe yeni bir boyut kazandırmıştır.
“Adem’in Yaratılışı” sahnesi ile Sistina Şapeli tavan süslemeleri, sanatçının evrensel ününü simgeler niteliktedir. Dört yıl süren tavan çalışmaları sonunda hem boyun sağlığı bozulmuş hem de Papa’dan parasını tam alamamış.
10- Leonardo da Vinci (1452-1519)
Rönesans’ın assolisti Leonardo, sanat, bilim, mühendislik gibi birçok alanda eserler veren çok yönlü bir dâhiydi.
İnsan anatomisini en gerçekçi biçimde yansıtabilmek için mezarlıktan çaldırdığı cesetler üzerinde çalıştığı söylenir. “Son Akşam Yemeği” adlı eseri, anıtsal kompozisyonu ve karakterlerin derin psikolojik ifadeleriyle ihanetin dramatik gerilimini ustalıkla yansıtır.
Leonardo aynı zamanda bir mühendisti. Uçan makine, denizaltı, dalgıç giysisi, paraşüt, çok namlulu top hatta tank projeleri vardı. 1502 yılında Sultan II. Beyazıt’a Haliç’e bir köprü tasarladığını bildirmiş. Ancak Batı ile ilişkiler sorunluyken bir Hristiyan’ın Osmanlı’ya köprü tasarlaması hoş karşılanmamış. Yapılabilseydi o dönem dünyanın en uzun köprüsü olabilirdi.
Günümüze ulaşan 7000’den fazla sayfa, onun çok yönlü zekasının bir kanıtı niteliğindedir. Bu notların bir kısmı, 1994 yılında Bill Gates tarafından satın alınarak özel koleksiyonuna katılmıştır.
Leonardo usta, not alırken sayfanın her köşesini özenle doldurur, satırlarını ise sağdan sola doğru yazarak kendine özgü şifreli bir yöntem kullanırdı. Bu yazılar ancak bir ayna yardımıyla okunabiliyordu. Aslında bu alışkanlığı, solak olduğu için mürekkebin yayılmasını ve kâğıdın kirlenmesini önlemenin pratik bir yoluydu.
En önemli eserlerinden biri olan Salvator Mundi (Dünyanın Kurtarıcısı İsa) adlı tablo, 2017 yılında Suudi Arabistanlı bir prens tarafından 450 milyon dolara satın alındı.
Mona Lisa modellik yaparken onun gülüşünü en doğal haliyle yakalayabilmek için atölyesine müzisyenler ve soytarılar getirttiği hatta gençlere sürekli fıkralar anlattırdığı söylenir. O ünlü gülüşü tuvale yansıtabilmek için “sfumato“ denen yumuşak geçişli boyama tekniği geliştirdi.
1911’de milliyetçi bir İtalyan, tablonun İtalya’da sergilenmesi gerektiğini savunarak Mona Liza’yı Louvre’dan çalıp iki yıl saklamıştı. Bu polisiye olay, onu tarihin en ünlü tablolarından biri yaptı.
Bu yazıda, Rönesans’ın büyüleyici atmosferinde eşsiz eserlere imza atan 10 dâhi sanatçıya kısaca değinebildim. Medici Ailesi’nin cömert desteği olmasaydı, bugün hayranlıkla izlediğimiz pek çok başyapıt belki de hiç var olmayacaktı. İnsanlığın estetik ve düşünsel anlamda yeniden doğuşuna öncülük eden bu vizyoner aileyi saygıyla anıyorum.
Yazımı şu dileklerle bitiriyorum: Bugün Türkiye’de sanat ve bilime destek veren aileler ve kurumlar var, ancak bu desteğin yeterli olmadığı çok açık. Cehaletin karanlığına karşı aydınlığı savunmak, ancak sanatın, bilimin ve özgür düşüncenin yeşerebildiği bir ortamla olanaklıdır. Dilerim daha çok varlıklı aile ve kurum Mediciler’den esin alır ve belki bir gün Türkiye’de de bir Rönesans’ın kapıları aralanır.
Görsel: Medici Ailesi sanatçılarla
