“Kalem kılıçtan keskindir” derlerdi… Ama bugünün savaşları artık dijital cephede veriliyor, kılıçsız, barutsuz.
Savaşın silahı ise kelimeler, görseller, deepfake videolar. Hedefse zihinlerimiz. Yeni düşman: dezenformasyon. Mark Twain’in dediği gibi, “Yalan dünya turuna çıktığında, hakikat daha ayakkabılarını giyiyor olur.”
Bu savaşın en tehlikeli yanı, düşmanın görünmez olmasıdır. Kim, nereden, hangi amaçla yayın yapıyor belli değildir. Bir bot ordusu, bir ülkenin gündemini değiştirebiliyor. Bir yalan, milyonlarca kişiye ‘gerçek’ diye yutturulabiliyor. Peki biz bu savaşta ne yapacağız?
Gece yarısı çalan dijital alarm
Telefonunuz gece yarısı titriyor. Ekranda, tüm dünyayı değiştirebilecek bir haber beliriyor: “ABD, İran’ın nükleer tesislerini vurdu.” Eski bir başkanın hesabından atılmış gibi görünen bu tweet, dakikalar içinde küresel bir kaosa dönüşüyor. Borsalar çöküyor, medya acil yayına geçiyor, insanlar panikle sokaklara dökülüyor. Ta ki birkaç saat sonra bunun sofistike bir deepfake olduğu anlaşılana kadar…
Bu kadar yıkıma bir yalan yetiyorsa, gerçeği düşünmek bile korkutucu. Dijital çağın en büyük tehlikesi artık bombalar değil, algılar. Gerçek savaşlar değil, dezenformasyonun yarattığı psikolojik savaşlar.
Gerçeklerin değil algıların savaşı
Bugünün savaşları artık algoritmalarla yürütülüyor. Pew Research’in 2023 verilerine göre yetişkinlerin yüzde 64’ü haftalık olarak en az bir sahte haberle karşılaşıyor. Türkiye’de Teyit.org’un bulgularına göre ise, siyasi içerikli sahte haberlerin yüzde 72’si kasıtlı olarak üretiliyor. Dijital cephedeki bu savaşta bizler çoğu zaman savunmasızız.
Peki neden? Neden kanıyoruz? Nobel ödüllü psikolog Daniel Kahneman’a göre beynimiz iki sistemle çalışır:
- Sistem 1: Hızlı, otomatik, duygusal, sezgisel karar verir.
- Sistem 2: Yavaş, mantıklı, analitik ve bilinçlidir.
Kriz anlarında zihnimiz refleksif bir şekilde Sistem 1’e geçer. Yani doğruluğunu sorgulamadan içerikleri paylaşırız. Özellikle korku, öfke ve umut uyandıran içerikler daha kolay yayılır çünkü beynimiz duygusal alarm durumuna geçmiştir.
MIT araştırmacıları (Vosoughi, Roy & Aral, 2018) sahte haberlerin gerçek haberlere göre 6 kat daha hızlı yayıldığını gösterdi. Çünkü sosyal medya algoritmaları öfke ve korku içeren içerikleri öne çıkararak daha fazla etkileşim üretir.
Rusya-Ukrayna krizi
Sloviansk’ta bir bebeğin Ukraynalı askerlerce öldürüldüğü yalanı, StopFake ve diğer doğrulama platformlarınca çürütüldü. Ancak bu sahte haber, çatışmanın şiddetlenmesinde ciddi bir psikolojik etki yarattı (BBC Türkçe, 2018).
Fransa-Nanterre olayı
2023’te polis kurşunuyla yaşamını yitiren Nahel M. sonrası sosyal medyada dolaşan manipüle edilmiş videolar ülke çapında protestoları körükledi. Fransız İçişleri Bakanlığı verilerine göre:
- Yüzde 32’si bağlamından koparılmış videolar,
- 87.000’den fazla şüpheli hesap,
- Yapay zekâ ile üretilmiş içerikler tespit edildi.
3 günde:
- 1,2 milyon paylaşım,
- 3.000 gözaltı,
- 1 milyar euro maddi zarar yaşandı.
ı2024 yılında sahte belgelerle ilgili 48 saat içinde 1.2 milyon paylaşım yapıldı. Meta’nın 2023 raporuna göre ise Türkçe deepfake’lerin yalnızca yüzde 17’si tespit edilebildi. Yani her 5 sahte videodan 4’ü fark edilmeden yayılıyor.
Dünya Ekonomik Forumu’nun 2024 raporuna göre dezenformasyonun küresel ekonomiye maliyeti yıllık 800 milyar doları aşıyor. Bu maliyet yalnızca ekonomik değil; kamu güvenliği, siyasal istikrar ve toplumsal barışı da tehdit ediyor. Cambridge Üniversitesi’nin (2017) araştırması, dijital dezenformasyonun seçmen davranışını yüzde 49–55 oranında değiştirebildiğini gösteriyor.
Medya okuryazarlığı
Zihinlerimizi korumak, beden sağlığımız kadar önemli hâle geldi. Paylaşmadan önce durmak, özellikle duygusal içerikleri iki kez düşünmek ve en az üç güvenilir kaynaktan doğrulamak artık temel bir dijital refleks olmalı. Dijital medya okuryazarlığı eğitimi erken yaşta başlamalı, algoritmaların şeffaflığı yasal güvence altına alınmalıdır.
Son söz: Direniş dijital bilinçle başlar
Her gece telefonumuza düşen bir bildirimin, sadece algılarla dünyayı alt üst edebildiği bir çağda yaşıyoruz. Ve bu çağda en büyük silah artık bilgi değil; eleştirel düşünme. Unutmayın: Gerçeği aramak zaman alır. Ama yalanın yayılması sadece bir tık uzağınızda. Bir sonraki gece yarısı bildiriminiz gerçek mi yoksa dijital bir kurgu mu? Cevap sizin ellerinizde…
Kaynaklar
- BBC Türkçe (2018). Ukrayna’da Dezenformasyon
- Cambridge Üniversitesi (2017). Seçmen Davranışı Üzerine Çalışma
- Dünya Ekonomik Forumu (2024). Küresel Risk Raporu
- Fransız İçişleri Bakanlığı (2023). Nanterre Olayları Raporu
- Meta (2023). Türkiye’de Deepfake Tespiti Raporu
- Vosoughi, S., Roy, D., & Aral, S. (2018). The spread of true and false news online. Science
- Pew Research (2023). Dijital Haber Tüketimi
- Teyit.org (2024). Türkiye’de Sahte Haber Analizi
Görsel: teyit.org
***
Medya Günlüğü sosyal medya hesapları:
