Bu yazı, Türklerin güçlü ordu ve tören geleneğinden izler barındıran “sancak” sözcüğü ile Rusça “Sençak-/Sençakov” arasındaki olası etimolojik bağı ele almaktadır.
Sancak sözcüğü, Eski Asya Türkçesinde “saplamak, dikmek, dürtmek, batırmak” anlamlarını taşıyan sanç- fiilinden +gAk ekiyle türetilmiştir. Başlangıçta Orta Asya’daki ordu kültüründe kullanılırken, Selçuklu ve erken Osmanlı dönemlerinden itibaren askeri birlik simgesine dönüşmüştür.
Zamanla anlam katmanları genişleyerek Osmanlı eyalet sisteminde orta düzey bir yönetsel birimi tanımlayan “Sancak Beyliği” anlamını da edinmiştir. Günümüzde sancak, askeri birliklerde, gemilerde ve törenlerde kullanılan, genellikle bayraktan biraz daha küçüktür ve çoğunlukla üçgen biçimlidir.
Osmanlı deniz geleneğinde yük ve personel girişi için sol (iskele) tarafı kullanılırken, komutanlar ve kaptan gemiye sağ taraftan inip binerdi. Ayrıca dümen küreği de geleneksel olarak sağdan salınırdı. Bu nedenle geminin sağ tarafına tıpkı ordudaki gibi “sancak” denilmiş ve denizcilik terminolojisinde geminin sağ tarafının “sancak” diye anılmasını pekiştirmiştir.
Sözcüğün Arapçadan geldiğini ileri süren görüşler bulunmakla birlikte, eldeki dil verileri bu tezi desteklemez. Tersine, temel etimolojik kaynaklar kökenin Eski Asya Türkçesi olduğunu açıkça vurgular. (1, 2)
Osmanlı Türkçesinden Arapça ve Farsçaya sanjaq biçiminde geçen sözcük, anlam genişlemesiyle bu dillerde süslü iğne, takı iğnesi ve dekoratif toka gibi yan anlamlar kazanmıştır. (3)
Şu temel gerçeği göz ardı edemeyiz: Eğer köken gerçekten Arapça olsaydı, İslam’la hiç karşılaşmamış ve Arapça etkisinden uzak kalmış Türk dillerinde varlık gösteremezdi. Oysa sancak ve türevleri, Türk dünyasında geniş bir kullanım alanına sahiptir; bu da ortak Türkçe köken tezini güçlü biçimde desteklemektedir. (4)
“Sancak”ın 17 Türk dilindeki kullanım örnekleri (alfabetik sırayla):
Azerbaycan Türkçesi Sancaq
Başkurtça Сансаҡ (Sansak)
Çuvaşça Сунчӑк (Sunçak)
Gagauzca Sancak
Hakasça Санчах (Sançah)
Karaçay-Balkarca Санджакъ (Sancak)
Karakalpakça Санжақ (Sanjak)
Kazakça Sancaq (санжақ)
Kırgızca Санчак (Sançak)
Kırım Tatarca Sancaq
Kumukça Санджакъ (Sancak)
Nogayca Санджак (Sancak)
Özbekçe Sançak (санчак)
Tatarca Санджак (Sancaq)
Türkmence Sanjak
Tuva Türkçesi Санчак (Sançak)
Uygurca Sanchaq
Dönüşümün arka planı
Avrasya’nın Oryol, Lipetsk ve Kursk gibi step-orman kuşağı içeren bölgeleri tarih boyunca Kıpçak, Peçenek, Bulgar, Avar, Hazar, Volga Tatarı, Başkurt ve Slav topluluklarının etkileşim hattı oldu. Günümüzde Sençakov soyadının en çok görüldüğü coğrafya da zaten bu bölge.
8–11. yüzyıllarda Kıpçak göçleriyle başlayan ve sonraki yüzyıllarda da süren siyasi-askeri gerilim, ticaret ve kültürel alışveriş bu topraklarda iç içe geçti ve kültürel dokuyu besledi. Nitekim çok yönlü ve geçişli etkileşimler bölgenin yer adlarına, soyadı yapılarına, dile ve hatta genetik yapıya yansıdı.
Ukrayna ve Güney Rusya’da ortaya çıkan Kozak topluluklarının etnik bileşiminde Türk ögeler ve etkiler belirgindir. Bu durumu Lev Gumilev, George Vernadsky ve Pavel Milyukov gibi tarihçiler de doğrular. Kozakların önemli bir bölümünün Türk kökenli olduğunu, Kıpçak-Tatar etkilerinin açıkça izlenebildiğini belirtirler.
Kaldı ki, Kozak teriminin kendisi de Türkçe “Qazaq” (gezek, gezen) kökünden türemiştir; “özgür, göçebe, serüvenci” anlamlarını taşır ve Kozak yaşam biçimiyle örtüşür.
Açık arşiv kayıtları bulamasam da Sençakov soyadının yaklaşık dağılımı şöyledir: yüzde 80 Rusya, yüzde 10 Belarus, yüzde 5 Ukrayna, yüzde 5 Bulgaristan. Çok etnikli sınır kuşaklarında diller arasında ödünçlemeler kaçınılmazdır. Alıntılar yeni dilin ses (fonetik) ve yapı (morfolojik) kurallarına uyarlanır. Sençakov dönüşümü de işte böyle bir sürecin tipik bir ürünü olarak karşımıza çıkar. (5)
Görünüşe göre, Rusçada başka hibrit örnekler de Türkçe kök + Rusça ek modeliyle açıklanır: Aksakov, Baskakov, Baturov, Bulgakov, Erkinov, Kantemir, Karayev, Karamzin, Tarbeev, Tatarinov, Togayev, Turgenev vb. Bu adların Slav köklerden türediğini varsayan açıklamalar doyurucu değildir. (6)
Sancak Rusçaya geçerken ilk hecede San- > Sen- biçimine kayması görülür. Slav dillerine özgü “-ov” ekiyle kök Sençakov soyadına dönüşmesi olasıdır. Türkçedeki /s/ ve /ç/ ünsüzleri Rusça fonetikle uyumlu oldukları için değişmemiş, korunmuştur.
Sancak > Sençak- > Sençakov çizgisi, “Sençak soyuna ait” anlamıyla bir grup aidiyeti tanımlar. Başka bir deyişle; Sençakov soyadının Türkçe karşılığı Sancakoğlu ya da Sancakoğulları olur.
Sancak sözcüğünden Sençakov soyadına uzanan süreç, diller arası tarihsel etkileşimin anlamlı bir örneğidir. Nüfus kayıtları, vergi defterleri, kilise kayıtları ve Kozak arşivleri üzerinden yapılacak incelemeler bu bağlamda önemlidir. Bu araştırmalar etimolojik dönüşümleri yalnızca dil bilimsel bir ayrıntı olmaktan çıkarıp Türk-Slav etkileşimlerinin geniş boyutlarını görünür kılacaktır.
Kaynakça:
- Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-13th Century Turkish. Oxford: C. P.
- Drevnetyurkskiy Slovar (1969). Leningrad: Nauka.
- Doerfer, G. (1963). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Wiesbaden.
- Radloff, W. (1893). Proben der Volksliteratur der türkischen Stämme. St. Petersburg.
- Fasmer, M. Etimologicheskii slovar’ russkogo iazyka. Moskva: Progress.
- Superanskaya, N. A. Russkie familii: populiarnyi etimologicheskii slovar’. Moskva: AST.
İlgili yazılar:
***
Medya Günlüğü sosyal medya hesapları:
