Metin Gülbay
Mehmet Dursun Erdem ve Ramazan Bölük’ün birlikte yazdıkları Kaş (Antalya) Ağzı ve Ses Özellikleri başlıklı makale 2011 yılında yayımlandı. (1) İki akademisyen Kaş’ın köy ve beldelerinden 66 kayıt alarak Kaş ağzını mercek altına almıştı bu çalışmada.
Kaş’ın yerlilerini kendi aralarında konuşurken anlamak şimdilerde bile zor. Gençler televizyonların etkisiyle İstanbul ağzına benzer bir “Gaş ağzı” kullanıyor ama yaşlıları anlamak neredeyse imkansız. Birkaç yıl önce, şimdi 90 yaşını geçmiş olan bir amcayla konuşurken söylediklerinin yarısını anlıyor ama geri kalanını çıkarsamaya çalışıyor, neyi kastettiğini anlamak için bir sürü soruyor ve onu bunaltıyordum. Ama bu makaleyi okuyunca yine de şanslı olduğumu düşünüyorum çünkü buradaki kişilerden biriyle konuşsam kesinlikle pek bir şey anlamazdım.
Buraya kadar söylediklerimden, anlayamadığımız ağızların yok olması gerektiğini düşündüğüm sonucu çıkarılmasın lütfen, tam tersine bu ağızlara o kadar yabancı hale gelmişiz ki çağdaşlaşma uğruna geçmişle bağımızı koparır olmuşuz. Kürtlerin veya Karadenizlilerin, Ermenilerin veya Yahudilerin Türkçeyi bizim gibi konuşmamalarıyla dalga geçerken aslında kendi atalarımız olan Türkmenlerin/Yürüklerin konuşmalarını hiç anlayamamamız bizi komik duruma düşürmüyor mu? Onlar hiç olmazsa Türk asıllı olmadıkları halde Türkçeyi konuşup anlayabiliyor ama biz kendi atalarımızla konuşup anlaşamıyoruz bile, hangisi daha komik ve acınası sizce?
Kaşlıların K harfini g olarak seslendirdiklerini söylememe gerek kalmadı, anladınız zaten. Bu ağzı kullananlar yalnız Kaş/Antalyalılar mı peki?
“Leyla Karahan, Antalya ağzını Batı grubu ağızları içerisinde göstermiştir. Bu grupta da I. alt gruba dâhil etmiştir. Bu grupta bulunan diğer ağızlar Afyon, Aydın, Balıkesir, Bilecik, Burdur, Bursa, Çanakkale, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir, Kütahya, Manisa, Muğla, Uşak ve Nallıhan (Ankara) ağızlarıdır (KARAHAN 1996, 2/117).”(1)
Hep yakındığım abecemizde eksik harflerin bulunduğu söylemimi bir kez daha yineleyeyim. Üstelik benim yakınmalarımı çok çok aşan bir biçimde bu sorun varlığını sürdürüyor. Kaşlıların konuşurken çıkardığı seslerin harf olarak abecemizde bir karşılığı yok. Bakın nasıl:
“Bütün Türkiye Türkçesi ağızlarında olduğu gibi Kaş ağzında da, yazı dilinde kullandığımız sekiz ünlünün haricinde, farklı boğumlanma noktaları nedeniyle yeni bir kimlik kazanan ünlü çeşitleri vardır. Bunlar: [á], [üzerinde tek nokta olan a], [å], [ä], /ė/, [é], [üzerinde yuvarlak olan e], [í], [üzerinde yuvarlak olan ı], [üzerinde yuvarlak olan i], [ó], [üzerinde nokta olan o], [üzerinde nokta olan ü], [ú] ünlüleridir. “
Tanımlamaları ben koydum çünkü bilgisayarın harf kataloğunda bu harfler yok. Tam on dört tane daha ünlü var bu ağzı kullananların seslendirdiği. Kitapta ünlü çeşitleri birer birer açıklanıyor ancak ben örnek olsun diye yalnızca a ünlüsünün ilk ikisini alacağım.
“/a/ ünlüsü ve çeşitleri ([á], [üzerinde nokta olan a], [å]):
[á]: /a/ ile /e/ arasında bir orta damak ünlüsüdür (ERCİLASUN 1983, 51). Bu ses yöre ağzının tamamında tespit edildiği hâlde sistemli olmamakla beraber daha çok y ünsüzün önlüleştirici etkisiyle ortaya çıkar. yátā, yáşėrin (e’nin üzerinde bir de çizgi var), yáyļamız, yápartık, bendán, háh, döyóllár mı (ö’nün üzerinde çizgi var), bilmám, hání, áşşă(arada alttaᵕ işaretiyle iki hece birleşiyor)arısı, máşakat (k’nin altında nokta var), tėláfan, áļļáh, mėselá (a’nın üzerinde bir de çizgi var), bahçásinne, anám.
[üzerinde nokta olan a]: /a/ ile /ı/ arası daralmış bir ünlüdür. Sistemli bir görünüm arz etmemekle birlikte genelde ilk hecelerde ortaya çıkar. Kısmen de ikinci hece ve ikinci heceden sonraki hecelerde kendini gösterir. Bunda kendisinden önce veya sonra gelen dar ünlünün tesiri de söz konusudur. (üzerinde nokta olan a)naÇīm, t(üzerinde nokta olan a)raf, ç(üzerinde nokta olan a)(altında nokta olan k)aļ (çakal), sor(üzerinde nokta olan a)cañ, b(üzerinde nokta olan a)(altında nokta olan k)aļım (bakalım), z(üzerinde nokta olan a)man (zaman), çı(altında nokta olan k)(üzerinde nokta olan a)cañ (çıkacan), n(üzerinde nokta olan a)haļ, hėr(üzerinde nokta olan a)ļda, v(üzerinde nokta olan a)ļļa, to(altında nokta olan k)ıļ(üzerinde nokta olan a)şca(altında nokta olan k) (tokılaşcak), c(üzerinde nokta olan a)nım, tı(altında nokta olan k)ır(üzerinde nokta olan a)yán (tıkırayan), amc(üzerinde nokta olan a) (amca), bur(üzerinde nokta olan a)ļamiş(üzerinde çizgi olan i)zdir (buralamişizdir), r(üzerinde nokta olan a)mazan, óyn(üzerinde nokta olan a)mayá, h(üzerinde nokta olan a)n(üzerinde nokta ve çizgi olan a) (hana), bor(üzerinde nokta olan a).”
Diğer ünlü ve ünsüzlerin nasıl seslendirildiklerini merak edenler bu adrese bakabilir.
Gelelim Kaş yerlilerinin, daha doğrusu yaşlı olanlarının kullandığı ağıza… Özgün konuşmalar verilmiş makalede ancak kes yapıştır yaptığım zaman harfler tam görünmüyor. Bu yüzden bazılarının sayfa görüntülerini alıp birbiri ardına sıraladım görüntüleri. Umarım doğru düzgün bir şey olur.
Keyifli okumalar…
(1) Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p. 411-452.
