Üç yıl yaşadığım Özbekistan ikinci vatanım gibidir. Dünyanın en çalışkan ve en konuksever insanlarından olan Özbekleri ve güzel ülkelerini çok severim. Tıpki dillerini sevdiğim gibi. Köklerimde olmadığı hâlde 1983 yılında öğrenmeye başladığım Özbekçeyi neredeyse ana dilim kadar iyi bilirim.
Özbekler “Mihman atadan aziz” derler, yani “Konuk babadan yüce” ve sizi her zaman baş köşeye oturturlar. Konukseverlikte kimse Özbeklerin eline su dökemez! Özbek dostlarımın arasında kendimi evimde hissederim.
Özbekistan’a ilk kez 1992 yılın başlarında Özbek devletinin önemli bir projesinin yöneticisi olarak gittim. Taşkent Büyükelçimiz de aynı uçakla ilk kez gidiyordu. Zaten Türk Hava Yolları uçmaya henüz yeni başlamıştı. Özbek dostlarım beni havaalanında uçağın kapısında karşıladılar. O dönemde Rusçam çok iyi değildi, o yüzden onlarla Özbekçe konuşmaya başladım. Özbek olmadığımı öğrendiklerinde çok şaşırmışlardı.
İlerleyen günlerde Özbekçem geliştikçe bu defa ben şaşırmaya başladım. Bazı sözlerin farklı anlamlarda kullanıldığını biliyordum ama bunlar üç beş tane değildi. Her gün bir yenisiyle karşılaşıyor ve hayretler içinde kalıyordum. Üstelik de anlam kaymaları oldukça belirgin düzeydeydi.
O günlerde bize neredeyse her tanıştığımız kişi aynı sözü söylüyordu: “Dilimiz bir, tilimiz bir!”. Önceleri ben bu sözü dil sözcüğünün iki farklı söylenişi şeklinde algılıyordum. Sonradan anladım ki dil Farsça gönül demekti. Divan edebiyatında ve sanat müziğinde kullanılan bir sözdü. Aslında gönlümüz de, dilimiz de bir diyorlardı!
Oraya ilk giden Türkler de benim şaşkınlığımı paylaşıyorlardı. Aynı sözlerdeki çok farklı anlamlar aramızda gülüşmemize neden oluyordu. Teşekkür yerine rahmet demek, şimdi yerine hazır demek bize hem garip hem de biraz komik geliyordu. Postaneye gittiğinizde görevliden pul isterseniz aslında para istemiş oluyordunuz ve her iki tarafın da anlayamadığı bir durum ortaya çıkıyordu. Bir dostunuza parayı ben öderim deseniz o sizi rüşveti ben veririm olarak anlıyordu.
Anlam kaymaları Türk kökenli sözlerde vardı ancak Farsça ve Arapça sözlerde daha çoktu. Konuyu araştırdığımda çok çarpıcı bir gerçekle karşılaştım: Aslında Özbekler bu sözlerin daha doğru anlamlarını kullanıyorlardı. Anlam kayması onlarda değil bizim dilimizde olmuştu. Pul gerçekten para, hazır aslında şimdi demekti. Hâlihazırda derken aslında biz de doğrusunu kullanıyorduk. Parasız pulsuz kalmak derken de doğrusunu söylüyorduk. Arapçada cinayet suç işlemek demekti, sadece adam öldürmek değildi. Yine Arapçada merhaba aynı Özbeklerin kullandığı gibi hoş geldiniz demekti. Sonradan farkına vardım ki Arap ve İranlılar birbirlerini merhaba diyerek selamlamıyorlardı. Özbekler de öyle.
Bu durumda Türkçeyi öğrenen Özbeklerin bu gibi sözler karşısında gülmeyi daha çok hak ettiklerini düşünmeye başladım.
Eğer bu anlam kaymaları konusunu abarttığımı düşünüyorsanız aşağıdaki listeyi görünce bana hak vereceğinize inanıyorum. Bunlar elbette sadece benim aklıma gelenler. Üzerinde daha ayrıntılı bir çalışma yapılsa kim bilir daha kaç tane çıkar?
Sözü fazla uzatmadan listeyi şimdi birlikte görelim:
ÖZBEKÇE TÜRKÇE
Rahmet Teşekkür
Katta rahmet Büyük (çok) teşekkürler
Merhamet Rica ederim, buyrun
İltimas Lütfen, rica ederim
Merhaba Hoş geldiniz
Toyumuzge merhaba Düğünümüze hoş geldiniz
Hayır Hoşça kalın
Hayırlaşmak Vedalaşmak
Hob Olur, tamam, hoşça kalın
Meyli Peki, iyi
Tüşünmak Anlamak
Tüşünerli Anlaşılır
Tüşüntirmak Açıklamak
Tüşüntirmali Açıklamalı
Oylamak Düşünmek
Avaz bermak Oy vermek
Tüşmak Araçtan inmek
Pastge tüşmak Aşağı inmek
Past Aşağısı
Bilim Bilgi
Bilimli Bilgili
Fen Bilim
Kişilik İnsanlık
Şahsiyet Kişilik
Rozgor Aile
Sagir Küçük çocuk, öksüz
Aksakal Bilge
Baba Dede
Dede Baba
Ata Baba
Ata-babalar Atalarımız
Bibi Anneanne
Hala Teyze
Apa Anne, abla
Er Erkek, koca
Kardaş Akraba
Savçi görücü Kız istemeye gelen oğlanın babası
Yigit Delikanlı, genç erkek
Atama Adını koyma
Tayinleş Atama
Laf Anlamsız, boş söz
Yapmak Kapatmak
Yapık Kapalı
Yasamak Yapmak
Kılmak Yapmak
Namaz okimak Namaz kılmak
Amelge aşirmak Hayata geçirmek
Amaliyat Günlük işler
Becermak Yerine getirmek
Kollanma Kullanma kılavuzu
Keçirmak Bağışlamak
Keçirim Bağışlama
Keçiresiz! Bağışlayınız!
Kızışmak Kızmak
Meraklanmak Zevk almak
Aklamak Beyaza boyamak
Sormak Emmek
Meslek İnanç
Kasb Meslek
Kasaba Sendika
Kılık Davranış
İlaç Çare
İlacı yok! Çaresiz!
Dari İlaç
Fakat Sadece, yalnızca
Bırak Fakat
İlan Duyuru
Saz Doğru, dürüst
Yalan Yalın
Yalgan Yalan
Fotosurat Fotoğraf
Fotosuratçi Fotoğrafçı
Jilet (Rus) Yelek
Kutkaruv jileti Can yeleği
Halat Cüppe benzeri üstlük
Ton Önü açık uzun üstlük
Kaytarmak Geri vermek
Toplam Derleme
Yekun Toplam
Kem Az
Kemeyiş Azalma
Aşık Çok, fazla
Artık Fazla
Artıkça Artı (mat.)
Çikindi Artık
Faiz Yüzde
Ellik faizden artık Yüzde elliden fazla
Yetti yarim Yedi buçuk
Ağri Hırsız
Ağirlamak Çalmak, hırsızlık yapmak
Tutkun Esir, tutuklu
Sıfat Nitelik, kalite
Pişik Sağlam
Yogingerçilik Yağış
Ötmek Geçmek
Kuylamak Ötmek
Ayrim Kendine özgü
Asil Temiz, saf
Saylav Seçim
Sayin Zamanla, geçtikçe
Kün sayin Günden güne
Soya Gölge
Yazmak Yaymak, sermek
Çilim çekmak Sigara içmek
Tartmak Çekmek
Temeki Tütün
Tütün Duman
Tuman İlçe
Şaşmak Acele etmek
Şaşilmang! Acele etmeyin!
Hayran bolmak Şaşırmak
Hayretlenmak Hayran olmak
Hayretge tuşmak Hayret etmek
Şerh Yorum
Şerhlemak Yorumlamak
Şerhlovçi Yorumcu
Şartlaşmak Anlaşmak
Hareket kilmak Çabalamak, denemek
Ruhsat bermak İzin vermek
Litsenziya (Rus) Ruhsat
Nişanlamak Kutlamak
Unaştirilmak Nişanlanmak
Salık Vergi
Vaktinçe Geçici olarak
Hazır Şimdi
Tayyar Hazır
Şey Hazır
Taht İşlenmeye hazır olan
Acaip Harika
Üstün Sütun
Destur Yönerge
Roza Oruç
Roza tutiş Oruç tutmak
Çukur hurmet Derin saygı
Çukur samimiyet bilen İçtenlikle
Zor Mükemmel
Kıyın Zor
Kıyınçılık Zorluk
Piyade Yaya, yayan
Üziliş Kesinti, aksaklık
Ötmes Küt, keskin olmayan
Tamam bolmak Sona ermek, ölmek
Helak bolmak Ölmek
Soymak Boğazını kesmek, öldürmek
Sokmak Küfürlü kavga etmek
Buyrek Böbrek
Buyrek yetişmavçiligi Börek yetmezliği
Tamir Damar
Sil Verem
Ayna Cam, pencere, ayna
Artmok Silmek
Aynani arting iltimas Camı silin lütfen
Talmak Yorulmak
Yutmak Ütmek, yenmek
Keçe Dün
Keçe keçkurun Dün akşam
Keçki avkat Akşam yemeği
Tün Gece
Tünemak Gecelemek
Ertege Yarın
Ertege ertelab Yarın sabah
Ertege tünde Yarın gece
Kunduz Gündüz
Tüş Öğlen
Tüşlik Öğle yemeği
Peşin Öğle üzeri, ikindi
Nakt Peşin
Taş Dış
Bundan taşkarı Bunun dışında
Taşlamak Atmak
Özini taşlamak Atlamak
Taşlab yubarış Çöpe atmak
Çekişni taşlamak Sigarayı bırakmak
Taşlaşmak Kavga etmek, dalaşmak
Taşki İşler Vezirligi Dış İşleri Bakanlığı
İçki İşler Vezirligi İç İşleri Bakanlığı
Alaka İletişim
Alaka Vezirligi İletişim Bakanlığı
Alakadar İlişkin
Talim Eğitim
Talim Vezirligi Eğitim Bakanlığı
Saklaş Koruma
Saglikni Saklaş Vezirligi Sağlığı Koruma Bakanlığı
Favkuladda Vaziyetler V. Olağanüstü Hal Bakanlığı
Rakamlı Tehnologiyalar V. Dijital Teknolojiler Bakanlığı
Suv Hocaligi Vezirligi Su İşleri Bakanlığı
Kişlak Hocaligi Vezirligi Köy İşleri Bakanlığı
Etraf-Muhit Vezirligi Çevre Bakanlığı
Yaşlar ve Sport Vezirligi Gençlik ve Spor Bakanlığı
İçtimai Himaye ve Bendlik Sosyal Koruma ve Çalışma Bakanlığı
Halkara Uluslararası
Aral Ada
Hudud Bölge, alan
Hududiy Rivaclaniş V. Bölgesel Kalkınma Bakanlığı
Kuriliş Vezirligi İnşaat Bakanlığı
Sanoat Sanayi
Sovda Ticaret
Sanoat ve Sovda Vezirligi Sanayi ve Ticaret Bakanlığı
Gazne Hazine
Gazneçilik ve Maliye V. Hazine ve Maliye Bakanlığı
Vezirler Mahkemesi Bakanlar Kurulu
Devlet hakimiyeti Devlet yönetimi
Spiker Meclis Başkanı
Takdimatçi Spiker
Hakim Vali
Hakimiyet Valilik
Sud (Rus.) Mahkeme
Sudya (Rus.) Hakim
Kampanya Şirket
Balans (Rus) Bilanço
Micaz Müşteri
Micaz vekili Müşteri temsilcisi
Cinayet Suç
Cinayetçi Sabıkalı, suçlu
Sabık Önceki, eski
Sabık Maliye Veziri Eski Maliye Bakanı
Katillik Cinayet
Menzil Adres
Diapazon (Rus) Menzil
Ferman Cumhurbaşkanı kararnamesi
Fukara Vatandaş
Keşşak Fakir
Tiklaniş Yeniden yapılandırma
Çene Kızak
Şerait Durum
Bay Varsıl, zengin
Baylık Varsıllık
Cenab Bay, bey
Kalın Geline verilen başlık parası
Özara Karşılıklı
Berkarar İstikrarlı
Mihnet Emek
Mihnetkeş Emekçi
Kıynalmak Mihnet çekmek
Tedbir Etkinlik, duyuru
Tedbirkar İş adamı
İşbilarman İş adamı
Navbatçi Görevli
Murekkeb Karmaşık
Saginmak Özlemek
Kaçiş Sakınmak
Kaçib ketmak Kaçmak
Burun Önce
İlgeri Öncesi, daha önce
Aldın Önce, öndeki
Yetti yil aldın Yedi yıl önce
Kari Yaşlı
Başlık Başkan
Doppi Başlık, takke
Rehber Lider, yönetici
Kol El
Kol koymak İmzalamak
Ayak Bacak
Emçek Meme
Tamak Boğaz
Tanglay Damak
İrin Dudak
Tavan Topuk
Şift Tavan
Endişe Utanç
Alışmak Değişmek
Almaştırmak Değiştirmek
Örgenib kalmak Alışmak
Eğlenmek Dolaşmak
Hursand bolmak Eğlenmek
Çıkışmak Çıkmak
Uyuşmak Organize etmek
Uyuşma Örgüt, organizasyon
Uyuştirmak Düzenlemek
Hujum uyuştirmak Saldırı düzenlemek
Yetişmeslik Eksiklik
Narhlar on beraber köpaydi Fiyatlar on kat arttı
Birge Beraber
Yana Yine
Bar Var
Barış Varmak
Tinçlik Barış
Rast Doğru
Ezme Geveze
Basık Ezik
Yubka İnce
Yagaç Odun
Ortak Yoldaş, dost
Şerik Ortak
Turmak Kalkmak
Azmak Zayıflamak, azalmak
Her kim Herkes
Cevabgar Sorumlu
Şirin Tatlı
Sinmek Kırılmak
Sindirmek Kırmak
Kelişmak Uzlaşmak
Kelişim Uzlaşı
Eşittiriş Radyo yayını
Dem almak Dinlenmek
Çay kaynatmak Çay demlemek
Çayhana Sadece çay verilen kendin pişir kendin ye mekanı
Tetik Canlı, dinç
Tinç Sakin
Sakin Yavaş
Tüzük Düzgün
Hava kemasi Uçak
Konmak İnmek
Hava kemamiz kelib kondı Uçağımız indi
Attan konmak Attan inmek
Pul Para
Pul birligi Para birimi
Para Rüşvet
Kımmet Pahalı
Tekin Bedava
Narh Fiyat
Don Tane (tahıl)
Saglam fikir Sağduyu
Meselen Örneğin
Aççik Acı (tat)
Til Dil
Dil Gönül
Çin dilden Canıgönülden
İlaç Çare
Meze Lezzet
Mezem yok! Tadım yok!
Tuhum Yumurta
Takiklangan Yasak
Sırt Dış
Kuyidagi Aşağıdaki
Arkalı Yoluyla
Kalid Anahtar
Kulf Kilit
İflas Kirli
Bankrot (Rus) İflas
Yaş Genç
Yaşlık Gençlik
Nem Yaş
Halis Nesnel, tarafsız
Közaynak Gözlük
Ohşamak Benzemek
Ohşaş Benzer
Taze Temiz
Tazelemek Temizlemek
Karı Yaşlı
Burçak Köşe
Koşmak Eklemek, birleştirmek
Koşma Birleşik
Amerika Koşma Ştatları ABD
İkkikat Hamile
Hacethana Tuvalet
Kabulhana Makam odası
Kavat Kat (bina)
Çerdak Çatı
Kuriliş İnşaat
Hocalık İşletme
Kişlak (kışla) Köy
Kişlak hocalıgı Köy işleri, tarım
Başkaruv İşletmek, yönetmek
Başkarma İşletme
Kerhana Fabrika
Levazım Pozisyon, makam
Yolçi Yol gösterici
Yulovçi Yolcu
Arıza Dilekçe
Şal Felç
Hasret Acı, dert
Bekar İşsiz
Bekar kılmak Geçersiz kılmak, iptal etmek
Yahşi körmak Beğenmek
Yakmak Beğenmek
U menge yaktı Onu beğendim
Yakimli Sevgili
Kuymak, Kuydirmak Yakmak
Yaman Kötü
Yaman körmak Hoşlanmamak
Cüde yaman köramen! Hiç hoşlanmam, nefret ederim!
Kötü Götü
Kek Kin
Kekçi Kinci
Kapışmak Yapışmak
Kural Silah
Kuralli kuçlar Silahlı kuvvetler
Yarok Silah
Yarokli Yararlı
Körpe Yorgan
Körpeçe Minder
Berk Kapalı, örtülü
Kulak salmak Dinlemek
Takiklamak Yasaklamak
Tapmak Bulmak
Çözilmak Uzamak, esnemek
Uzamak Uzaklaşmak
İzlemek Aramak
Deyerli Neredeyse
Kayimli Neredeyse
Ahır Son
Ahırı Sonunda
Devalamak Tedavi etmek
Yanılgı Yakıt
Saçık Havlu
Çirak Lamba
Mayın Yumuşak
Mis Bakır
Dur İnci
Mercan Kolye
Gül Çiçek
Etirgül Gül
Sarıyag Tereyağ
Koy goşti Kuzu eti
Mal goşti Dana eti
Kolbasa (Rus) Salam
Uşak Ekmek kırıntısı
Hizmetkar Uşak
Hantal Hardal
Ağir Hantal
Piyaz Soğan
Kök piyaz Pırasa
Kök Gök, mavi, yeşil
Kök çay Yeşil çay
Havuç Avuç
Sabzi Havuç
Tuzlangan Turşu
Kazı At etinden yapılan bir tür sucuk
Kerem Lahana
Sebzevat Sebze
Erik Kayısı
Alhari Erik
Tut Dut
Yer tuti Çilek
Arak Votka
Kavak Kabak
Terak Kavak
Nohat Bezelye, nohut
Muzkaymak Dondurma
Hat Mektup
Piyale Kase, fincan
Yavuz Acımasız
Çap Baskı
Çap etmek Basmak
Kuçuk Köpek
Cüce Civciv
Derya Nehir
Kaltak Kötek, sopa
Davul Güçlü fırtına, kasırga
Savun Sabun
Uzak Uzun (zaman)
Ümring uzak bolsin! Ömrün uzun olsun!
Görüldüğü gibi bu listede sadece Arapça, Farsça sözler yok. Türk kökenli sözlerde de anlam kayması olduğunu görüyoruz.
Ayrıca aynı anlamı içerdiği hâlde ses kaymaları olan ya da farklı söylenen sözler var:
ÖZBEKÇE TÜRKÇE
Huş kelibsiz Hoş geldiniz
Sağ boling Hoşça kalın, sağlıcakla kalın
Salamet boling! Esen kalın
Ehtiyat boling! Dikkat edin!
Alıp kelmak Getirmek
Alıp ketmak Götürmek
İşlemek Çalışmak
İşleb çikariş Üretim
Dengiz Deniz
Tolkın Dalga
Yengi Yeni
Yamgir Yağmur
Tag Dağ
Ayık Ayı
Sevikli Sevgili
Kağaz Kağıt
Men Ben
U O
Ular Onlar
Eke Ağabey
Bala çaka Çoluk çocuk
Balalar bağçasi Anaokulu
Dokan Dükkan
Togri Doğru
Togrisida Doğrultusunda
Teng Denk, eşittir
Tenge Denge
Tirgek Direk
Tolik Dolu
Tola Dolu
Dol Dolu (yağış)
Ulug Ulu
Yirik İri
İncu İnci
Bileguzuk Bilezik
Arava Araba
Çarek Çeyrek
Çarsi Çarşı
Tuprak Toprak
Yulduz Yıldız
Sugurta Sigorta
Bazar Pazar (satış yeri)
Baklacan Patlıcan
Almurut Armut
Anar Nar
Muz Buz
Muzli Buzlu, buz gibi
Muzlatgiç Buzdolabı
Suv Su
Tarvuz Karpuz
Gilos Kiraz
Yumurtka Yumurta
Ismalak Ispanak
Küngebakar yagı Ayçiçek yağı
Palov Pilav
Şurva Çorba
Bastirma Pastırma
Bölek Parça
Kulay Kolay
Azgine Az
Kiçkine Küçük
Kiçik Küçük
Koprik Köprü
Köngül Gönül
Koks Göğüs
Miyik Bıyık
Ağrik Ağrı
Baş ağrigi Baş ağrısı
Kuz Güz
Kelesi Gelecek
Kelesi hafta Gelecek hafta
Kuraş Güreş
Okutuvçi Öğretmen
Okuvçi Okuyucu
Kiprik Kirpik
Kepelek Kelebek
Kiyik Geyik
Hokiz Öküz
Eçki Keçi
Yolbars Kaplan
Cün Yün
İrgenmak İğrenmek
İşanmak İnanmak
İşanç İnanç
Yuvmak Yıkamak
Yuvinmak Yıkanmak
Kirgizmak Girdirmek
Yalgiz Yalnız, sadece
Ayak kiyim Ayakkabı
Tugilgan kun Doğum günü
Uyganiş Uyanma
Kassab Kasap
Koşni Komşu
Ortasida Arasında
Az-maz Biraz
Yigirme Yirmi
Bir ming Bin
Bitte Bir tane
İkkilesi hem İkisi de
Yaki Ya da
Haracat Harcama
Hemşeher Hemşeri
Gilam Kilim
Çaynak Çaydanlık
Aşhana Lokanta
Aşpaz Aşçı
Kebabpaz Kebapçı
Özbekçe taomlar Özbek yemekleri
Usmoniyler Osmanlılar
Tez tıbbi yardem maşinası Ambülans
Şarkşunaslik Doğu çalışmaları, Oryentalizm
Adabiyatşunaslik Edebiyat çalışmaları
Artga kaytmas tus algen Geri dönüşü olmayan
Yangin bölimi İtfaiye
Bütün bunlar aslında benim Özbekçe üzerine daha fazla araştırma yapma isteğimi kamçıladı.
Hemen belirtmeliyim ki burada gördüğünüz Özbekçe sözler bugünkü Özbek alfabesi ile değil söylendiği şekliyle yazıldı. Örneğin kök çay sözü aslında ko’k choy, aşhana sözü oshxona, caylaşmak sözü jo’ylashmoq, ohşamak sözü o’xshamoq, kağaz sözü kog’oz şeklinde yazılır. Bilimsel bir makale yazmadığım için bu zorluğu okurlarıma çektirmek istemedim.
Azerbaycan, Kazak, Türkmen ve Özbek dilleri Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçti ama hepsi aynı sesleri farklı harflerle göstererek birbirlerinden farklılaştılar. Önceden kulandıkları Kiril alfabelerinde de aynı durum söz konusuydu. Oysa 1924-1939 yılları arasında SSCB’de konuşulan otuza yakın Türk dilinin tamamı aynı Latin alfabesini kullanıyordu.
Kırgızlar bugün hâlâ Latin’e geçebilmiş değiller. Tatarların, Başkurtların, Yakutların ve Rusya’da konuşulan diğer Türk dillerinin Latin’e geçme hakları yasayla ellerinden alındı.
Konuyu daha fazla dağıtmadan biz dönelim Özbekçenin bizim Türkçemizden farklılaştığı diğer sözlere.
Eski Türkçe (Orhon Türkçesi) ve Orta Türkçeden (Karahanlı, Horezm ve Çağatay Türkçeleri) bizim dilimize kadar ulaşamamış ancak Özbekçe diğer Orta Asya dillerinde korunmuş olan sözler var. Özbekçe bir Karluk Grubu dili, Kazakça, Kırgızca ve Tatarca ise Kıpçak Grubu dilleri olmalarına karşın bu sözlerin büyük bölümü onlarda da korunmuş. Bizim içinde bulunduğumuz Oğuz Grubunda ise çok az bir kısmı kullanılıyor. Şimdi bunlara kısıtlı sayıda örnek verelim:
ÖZBEKÇE TÜRKÇE
Aytış Söylemek
Kaytmak Geri dönmek
Ezgü İyi
Barça Bütün, tüm
Köklem Bahar
Kuyaş Güneş
Orın Yer
Orınbasar Yardımcı, vekil
Ornatmak Yerleştirmek
Kızıkmak İlgilenmek
Kızık İlginç
Menge kızıktıradı İlgimi çekiyor
İlinc Umut
İlgek İlinti, bağlantı
Kutmak Beklemek
Kutib almak Karşılamak
İntikmak Dört gözle beklemek
İntik Beklenti
Ülken Büyük
Toktamak Durmak
Katnaşmak Katılmak
Karamak Bakmak
Karamay Bakmaksızın, rağmen
Karavul Gözcü, nöbetçi
Tuzatmak Düzeltmek
Yetkezmak Teslim etmek
Gildirek Tekerlek
Döngelek Tekerlek
Tugun Düğüm
İrim Önlem
Yakkal Açıkça
Eslemak Anımsamak
Esletmak Anımsatmak
Esimden çıkıb ketti Aklımdan çıktı
Ösmek Yetişmek, büyümek
Ösimlik Bitki
Yumuş İş
Uruş Savaş
Kengeş Kurul, konsey
Köp Çok
Köpaytiriş Çarpım (mat.)
Ong Sağ (yön)
Tavar (davar) Mal, ürün
Buyum Ürün
Boyiça Üzerine, göre
Kuraş boyiça cehan çempioni Dünya güreş şampiyonu
Buyruk boyiça Emriyle
Munçak Kolye
Tölemak Ödemek
Tölovlar Ödemeler
Tarkalmak Yayılmak
Anık Kesin
Anıklamak Kesinleştirmek
Ötkezmak Gerçekleştirmek, geçirmek
Öçmak Sönmek
Öçirmak Kapatmak (ışık, radyo vb), söndürmek
Ot Ateş
Ot oçiruvçi İtfaiyeci
İldiz Kök
Ötkir Keskin
Çet el Yabancı yer
Çet ellik Yabancı kişi
Birge Birlikte
Tirişkak Çalışkan
Kıdırmak Aramak
Kıyın Zor
Bekitmak Kilitlemek
Bekik Kapalı, kilitli
Issık Sıcak
Çal Yaşlı
Şarmandalik Rezalet
Çiroyli Güzel
Kani Haydi
Kaysı Hangi
Kanday Nasıl
Kanaka Nasıl
Neçik Nasıl
Kayerde Nerede
Kayerge Nereye
Munda Burada
Bunday Böyle
Şunaka Şöyle
Şunaka munaka Şöyle böyle
Taman Taraf
Yak Taraf
Bu yakke karang! Bu tarafa bakın!
Neçe Kaç, nice
Nime Ne
Nime üçün Niçin
Nimege Neden
Nerigi Diğer
Neryak Diğer taraf
Nerse Şey
Üy Ev
Üyleniş Evlenme
Uke Erkek kardeş
Agayni Yakın arkadaş, dost
Salkın Serin
Yengil Hafif
Keng Geniş
Kengaytirmak Genişletmek
İldem Çok hızlı
Körkezme Sergi
Sirge Küpe
Kabi Gibi
Köylek Gömlek
Köçe Sokak
Buyurtma Sipariş
Özgarmak Değişmek
Özgartmak Değiştirmek
Burgut Kartal
Kirgiy Atmaca
Bars Pars, leopar
Tüye Deve
Tiyin Sincap
Müşüg Kedi
Emes Değil
Kerek emes Gerekmez
İndi Şimdi
Yubarmak Göndermek
Cönetmak Yollamak
Çegere Sınır
Çeklenmak Sınırlanmak
Yaşnamak Çiçek açmak
Urmak Vurmak
Çömilmak Yüzmek
Uhlamak Uyumak
Uçraşmak Buluşmak
Çerçemak Yorulmak
Uzmak Kesmek, koparmak
Şugullanmak Bir işle uğraşmak
İçek Bağırsak
Tizze Diz
Suyek Kemik
Bezgak Sıtma
Bu liste elbette burada gösterebileceğimizden çok daha uzundur. Bu sözlerin dilimizde yer almayışının nedenlerinden bir iki dilin ayrı gruplara ait olmasıdır. Ancak bu her şeyi açıklamak için yeterli değildir. Bir başka önemli etken Osmanlı döneminde Orta Asya ve Rusya coğrafyasında yaşayan Türk halkları ile iletişimin sınırlı kalmış olmasıdır.
Özbekçe, Farsça ve ona çok yakın bir dil olan Tacikçeden çok sayıda sözcük almıştır. Bu sözlerin bir bölümü ya bizim dilimize girmemiştir ya da Özbekçede kullanıldığı gibi dilimizde kullanılmamaktadır. Bu da iki dilin karşılıklı anlaşılmasındaki güçlüklerden birini oluşturmaktadır.
Şimdi de bu sözlere göz atalım:
ÖZBEKÇE TÜRKÇE
Ahborot Haberler
Ayal Kadın, eş
Kampir Yaşlı kadın, nine
Ademzat Kişi
Arzan Ucuz
Dariger Doktor, hekim
Darihana Eczane
Şifakar Doktor, hekim
Dehkon Çiftçi
Mihmanhana Otel
Ustahana Atölye
Cay Yer
Caylaşmak Yerleşmek
Caynamaz Seccade
Her hil Her tür
Zinde Canlı (yayın)
Payt Zaman
Asman Gökyüzü
Ab-hava Hava durumu (su hava)
Bepul Bedava
Narazilik Protesto
Layiha Proje
Katar Sıra, dizi
Dastarhan Sofra
Agah Haberi olan, bilgili
Agahlantiriş Uyarmak
Badiiy Sanatsal
Dereze Pencere
Darvaze Büyük kapı
Serhad Sınır
Ecretiş Ayırmak
Ecreliş Ayrılmak
Tille Altın
Huccat Belge, kimlik
Hadim Çalışan, görevli
Rayhat Liste
Kembegal Yoksul
Cemgerme Örgüt, organizasyon
Kempir Yaşlı
Çap Sol
Bemelal Rahatça
Arzimaydi Bir şey değil (teşekküre yanıt)
Huddi şunday Bu şekilde
Zerger Kuyumcu
Serteraş Berber
Hovatirli Kaygılı
Kesel Hasta
Keselhana Hastane
Hemkar Ortak
Hemdostluk Dost ortaklığı, topluluk
Past Alçak, pes
Baland Yüksek
Ferzand Çocuk
Cüda Çok
Katta Büyük
Buzruk En büyük
Nardan Ekşi
Hursand bolmak Memnun olmak, kıvanç duymak
Sadir bolmak Meydana gelmek
Daromed Gelir
Karz Borç
Dereht Ağaç
Gişt Tuğla
Tamaşa Gösteri
Tamaşabin Seyirci
Hahlamak İstemek
Hüda hahlasa İnşallah, Allah isterse
Mayda Bozukluk (para), parça
Maydalamak Bozmak, ufalamak
Azık-avkat Gıda, yiyecek içecek
Avkatlanmak Yemek yemek
Nanuşta Kahvaltı
Hayit Bayram
Yangak Ceviz
Yer yangak Yer fıstığı
Esel Bal
Nan Ekmek
Abinan Pide
Pişlak Peynir
Badring Salatalık, hıyar
Kalampir Biber
Murç Biber
Loviya Fasulye
Mekkecahari Mısır (bitki)
Kunjut Susam
Guruç Pirinç (tahıl)
Pahta Pamuk
Pahtakar Pamuk üreticisi
Hafa bolmak İncinmek
Havflı Tehlikeli
Havfsızlık Güvenlik
Semeredarlik Verimlilik
Paytaht Başkent
Kesemyad Ant, yemin
Gep Söz
Gepirmek Konuşmak
Gepleşmak Sohbet etmek
Gepleşik Sohbet
Hemme Hepsi, her
Hemme nerse Her şey
Asan Kolay
Bekat İstasyon, durak
Çontak Cep
Romalça Mendil
Dezmal Ütü
Dezmallamak Ütülemek
Mustahkemleş Sağlamlaştırma
Aşula Şarkı
Zira Kimyon
Gazlama Kumaş
Muşt Yumruk
May Yağ, benzin
Kongırak Çan, zil
Kongırak kılmak Telefon etmek
Rivaclanmak Gelişmek
Rivaclanış Gelişme
Payabzal Ayakkabı
Hid Koku
Hidleş Koklamak
Çipte Bilet
Merte Kez, defa
Hub İyi, hoş
Şamal Rüzgar
Şamallamak Üşütmek
Afsus Hayal kırıklığı
Afzal Tercihen
Niza Anlaşmazlık
Bu da aslında çok kısa bir liste. Tam bir liste yapılsa binlerce sözcük yazmak gerekir.
Özbekçenin lehçeleri Farsça sözcük kullanımında farklılık gösterir. Özbekçenin resmî şivesi olan Taşkent şivesinde yüzde altmış dolayında Farsça sözcük vardır. Tacik kökenlilerin yoğun yaşadığı Semerkand ve Buhara’da bu oran daha artar. Ancak Harezm bölgesi ile Nemengan ve Fergana gibi şehirlerde bu oran biraz düşer.
Burada ilginç bir nokta dikkatleri çekiyor: Özbekçede var olan Türk kökenli sözler yerine günlük dilde Farsça sözlerin kullanıldığını görüyoruz. Bir kaç örnek verelim: Bal yerine esel, et yerine goşt, yumurtka yerine tuhum, az yerine kem, söz yerine gep, kulay yerine asan, indi yerine hazır, altın yerine tille, bayram yerine hayit, ırmak yerine derya vb. Bunlardan çok daha fazlası var. Belirttiğim bu Türk kökenli sözleri neredeyse hiç duymadığınız için Özbekçede olmadıklarını bile düşünebilirsiniz ancak hepsi var. Bunun nedeni olarak Taciklerle birlikte yaşadıkları akla gelebilir ancak Taciklerin toplam nüfusa oranı sadece %5’tir. Dolayısıyla bu durumun daha farklı bir açıklaması olmalıdır.
Eski Sovyetler Birliği’nde konuşulan diğer tüm Türk dillerine olduğu gibi elbette Özbekçeye de çok sayıda Rusça sözcük girmiştir. Liste çok uzun olacaktır ancak sadece gündelik dilden bir kaç örnek gösterelim:
ÖZBEKÇE TÜRKÇE
Respublika Cumhuriyet
Rayon İlçe
Smena Vardiya
Valyuta Döviz
Pamidor Domates
Apelsin Portakal
Banan Muz
Kartoşka Patates
Kokos Hindistan cevizi
Malina Ahududu
Pivo Bira
Tort Pasta
Magazin Mağaza
Kvartira Daire (ev)
Marka Posta pulu
Aeroport Havaalanı
Samolyot Uçak
Poyezd Tren
Vokzal Gar
Avtobus Otobüs
Maşina Araba
Prospekt Cadde
Poçta Posta
Efir Yayın
Televizor Televizyon
Lift Asansör
Peç Fırın
Stol Masa
Stul Sandalye
Plita Tabak
Stakan Bardak
Butilka Şişe
Vilka Çatal
Salfetka Peçete
Kalyan Nargile
Spiçki Kibrit
Trubka Boru, baca
Şlyapa Şapka
Kurtka Mont, ceket
Minus Eksi
Komanda Takım
Kafedra Bölüm (akademik)
İnvestitsiya Yatırım
İnnovatsiya Buluş
Hitay Çin
Vengriya Macaristan
Şvetsariya İsviçre
Marokaş Fas
Gruziya Gürcistan
Yevropa Avrupa
Özellikle teknolojik ve bilimsel terimlerde Rusça kullanımı çok fazladır. Bilim ve teknolojinin çok hızla geliştiği dönemde Özbekçe Rusçaya teslim olmuştur. Bu da Türkçe ile arasının daha da açılmasına yol açmıştır. Karşılıklı anlaşılabilirliğin önünde önemli bir engel olarak düşünülebilir.
Dilin doğal gelişim sürecinde bunların yaşanması çok normaldir. Son otuz yılda Özbek dili hakkında çok sayıda araştırma yayınlanmış ve her alanda Özbekçe eserler yayınlanmıştır. Başka bir kültürün altında gelişme fırsatını bulamamış olan Özbekçenin önünde çok özgür bir gelecek kendisini beklemektedir.
Özbeklerin Türkiye’ye ve Türkçeye duydukları ilgi önümüzdeki on yıllar içerisinde Özbekçenin Türkçeye daha fazla yakınlaşmasına katkıda bulunacaktır. Ancak yakınlaşma hiçbir zaman tek taraflı olmaz. Ülkemizde Özbek kültürü yeterince tanınmamaktadır. Türkiye’nin de Özbekistan’a yakınlaşması ve bu köklü kültürün daha yakından tanınması için emek harcanması gerekir. Yakınlaşma sürecinde asıl sorumluluk ülkemize düşmektedir.
TRT2 kanalı zaman zaman Azerbaycan, Kazak ve Kırgız filmlerini orijinal dillerinde göstermektedir. Özbekçe ve Türkmence filmlere ya da belgesellere ben denk gelmedim.
Ulaştırma Bakanlığı’nın hizmeti olan Kablo TV’de sadece bir tek Azerbaycan kanalı bulunmaktadır. Buraya Özbekistan’ın ve Türk dili konuşan diğer ülkelerin de kanallarının eklenmesi çok yerinde olur.
Dillerimiz arasındaki farklar yüzyıllar içinde oluşmuştur. Bazıları bize sevimli hatta komik gelse de aslında karşılıklı anlaşılabilirlik açısından sorun oluşturmaktadır. Halklar ve kültürler birbirlerine ne kadar yakınlaşırlarsa, uzun erimde karşılıklı anlaşılabilirlik de aynı oranda artacaktır.
Sonuç olarak yakınlaşma süreci sadece dillerimizin birbirine olan uzaklığını azaltmakla kalmayacak, bizim kendimizi de daha iyi tanımamızı sağlayacaktır.
Benzer yazı:
