Sınıf bilincinin psikolojisini inceleyen çalışmalar Marx ve Engels kadar geriye gitse de, konuyu bu başlık altında çalışan ilk örneklerden biri Centers’ın (1949) “The Psychology of Social Classes: A Study of Class Consciousness” (Sosyal Sınıfların Psikolojisi: Bir Sınıf Bilinci Çalışması) kitabıdır.
Psikolojik açıdan sınıf bilinci, grup dinamikleri dolayısıyla bir yandan sosyal psikolojinin, bir yandan da bilişler ve tutumlar boyutu dolayısıyla bilişsel psikolojinin alanına girmektedir (Centers, 1956). Ayrıca, politik psikoloji ve ekonomik psikoloji gibi alanlar da konuyla ilgilidir.
Keefer ve ark. (2015), psikolojik açıdan sınıf bilincini, bireylerin kendilerini sınıf ilişkileri içinde kabul etmeleri ve bu ilişkiler içine yerleştirmeleri olarak tanımlıyor. Bu tanımda bireye yapılan vurgu dikkat çekici. Böyle bir konuda daha kolektif bir tanım beklerdik. Aynı tanımdan kalkarak, sınıf bilincinin beş öğesi anılıyor:
– Sosyal sınıf farkındalığı
– Sınıf çatışması algısı
– Sınıf gruplarının geçişkenliğine ilişkin inançlar
– Bir sınıf grubuyla özdeşleşme
– Bir sınıfın üyesi olarak görülmek biçimindeki kişisel deneyim (Keefer ve ark., 2015).
Jones’a (1998) göre, sosyal sınıf bilinci, sosyal sınıf terminolojisi bilgisi (örneğin, çalışan sınıf, sosyal sınıf vb.) olsun olmasın, sınıf ilişkilerinin öznel farkındalığına karşılık geliyor. Öte yandan, sınıf bilinci konusunun yalnızca emekçilere özgü olmadığına da dikkat çekmek gerekiyor. Orta sınıfta da üst sınıfta da sınıf bilinci söz konusu olabiliyor (Reay, 2005). Hatta “belki de bu iki sınıfı güçlü kılan etmenlerden biri, sınıf bilincine sahip olmalarıdır” denebilir. Bu bilince duygular eşlik ediyor. Örneğin, orta sınıfta kendini beğenme, alt sınıfları aşağılama vb. eğilimleri görüyoruz (Reay, 2005).
Carvacho & Álvarez (2019), zengin ve eşitlikçi ülkelerde sınıf bilincinin düşük olduğunu bulguluyor. Düşük yaşam doyumu ve sağlıkla ilgili göstergelerin kötü olması, sınıf bilincinin yüksekliğiyle (evet düşüklüğüyle değil) ilişkili bulunuyor (Carvacho & Álvarez, 2019). Reay (2005), konuyu aşağılık ve üstünlük duygularıyla ilişkilendiriyor. Sınıfsal eşitsizliklere yönelik tepkiler de buraya giriyor (Reay, 2005). Ancak, bunlar, anaakım psikolojide nadir olarak çalışıldığında bile, bireysel düzlemde ele alınıyor (Reay, 2005).
Hobsbawn (1971), iki tür sınıf bilinci konusunda bir ayrım yapıyor. Birincisi, psikolojik sınıf bilinci. Bu, sendika bilincine dayanıyor ki bu, Lenin’e göre işçi sınıfı dışındaki devrimciler tarafından dışarıdan bilinç verme edimine karşılık geliyor. İkincisi ise, sosyalist sınıf bilinci (Thompson, 1983). Öyleyse sınıf bilinci, psikolojik açıdan bakıldığında, aynı zamanda bir eğitim meselesidir (Madden, 2015).
Sınıf bilinci, eylemlilikle birlikte, Sawyer ve Gampa (2020)’de yabancılaşmanın panzehri olarak tarifleniyor. Sınıf bilinci ve eylemlilik arttıkça, yabancılaşma düzeyi düşüyor (Sawyer ve Gampa, 2020). Durant Jr ve Sparrow (1997), çok ayrıntıya girmemekle birlikte, sınıf bilinciyle ırk bilincini birlikte değerlendiriyor. Buraya toplumsal cinsiyet bilinci tartışması da eklenebilir. Bu konunun ayrıntılandırılması, dikkate değer ürünler verebilirdi.
Bu kısa yazıda, sınıf bilincinin psikolojisi konusunda genel bir fikir vermeyi amaçladık. Andığımız kaynaklar, Marksist klasiklerle ve Marksist psikoloji araştırmalarıyla harmanlanarak yeni bireşimlere ulaşılabilir.
ulasbasar@gmail.com
Kaynakça:
-Carvacho, H., & Álvarez, B. (2019). Inequality and class consciousness. The Social Psychology of Inequality, 305-318.
-Centers, R. (1956). The intensity dimension of class consciousness and some social and psychological correlates. Journal of Social Psychology, 44(1), 101.
-Centers, R. (1949). The Psychology of Social Classes: A Study of Class Consciousness. US: Princeton University Press.
-Durant Jr, T. J., & Sparrow, K. H. (1997). Race and class consciousness among lower-and middle-class blacks. Journal of Black Studies, 27(3), 334-351.
-Hobsbawm, E.J. (1971). Class Consciousness in History, I. Mészáros (der), Aspects of History and Class Consciousness içinde. Londra.
-Jones, S. J. (1998). Subjectivity and class consciousness: The development of class identity. Journal of Adult Development, 5, 145-162.
-Keefer, L. A., Goode, C., & Van Berkel, L. (2015). Toward a psychological study of class consciousness: Development and validation of a social psychological model. Journal of Social and Political Psychology, 3(2), 253-290.
-Madden, M. (2015). Social class dialogues and the fostering of class consciousness. Equity & Excellence in Education, 48(4), 571-588.
-Reay, D. (2005). Beyond consciousness? The psychic landscape of social class. Sociology, 39(5), 911-928.
-Sawyer, J. E., & Gampa, A. (2020). Work alienation and its gravediggers: Social class, class consciousness, and activism. Journal of Social and Political Psychology, 8(1), 198-219.
-Thompson, E. P. (1983). Class consciousness. History and Class, 114-142.
