Özgürlük, insanlık tarihi kadar eski, insan doğası kadar karmaşık bir kavramdır.
İnsan, var olduğu günden beri sınırlarını zorlayan bir varlık. İşte bu yüzden özgürlük anlayışı da hiçbir zaman durağan olmadı, sürekli gelişti, değişti ve yeniden tanımlandı. Bireyin ya da toplumun yeteneklerinin serpilip gelişmesi de, tam olarak bu özgürlük alanlarının genişliğine bağlıydı. Çünkü özgürlüğün olmadığı yerde fırsatlar solar, fırsatların olmadığı yerde ise yetenekler sessizce körelir.
Tarih boyunca filozoflar, bilim insanları, sanatçılar ve siyasetçiler, özgürlük kavramı üzerinde düşündüler, yorumladırlar, yazıp çizdiler. Ortaya çıkan çeşitlilik bize şunu gösterdi: Özgürlük yalnızca bir hak değil, aynı zamanda bir arayış, bir mücadele, bazen bir özlem ve çoğu zaman bir yaşam biçimidir.
Bu yazıda özellikle iki özgürlük anlayışına odaklanmak istiyorum: negatif ve pozitif özgürlük. Bu iki kavram, bireyin hem dışsal koşullardaki hem de içsel dünyasındaki özgürlük durumunu anlamamıza ışık tutar.
Negatif özgürlük, bireyin dışarıdan devlet, toplum, din ya da herhangi bir otorite tarafından müdahale görmeden hareket edebilme alanını anlatır. Kısacası, bireyin ne yapabileceğinden çok, hangi engellere, hangi baskılara maruz kalmadan yaşayabileceğiyle ilgilidir.
Anayasal haklar, hukukun üstünlüğü ve bireysel hakların güvence altına alınması bu anlayışın temel taşlarını oluşturur. Düşünce, ifade ve yaşam biçimi gibi konularda bireyin özgür bırakılması, negatif özgürlüğün bir gereğidir.
Bu anlamda negatif özgürlük çoğu zaman doğuştan elde edilen ve bireyin herhangi bir çaba göstermeden sahip olduğu hakları kapsar. Tarihsel gelişim sonucunda ortaya çıkan, demokrasi, akılcılık, bilim ve sanatla şekillenmiş ekonomik olanaklar; aslında toplumdan, çevreden, aileden ve ülkenin kültürel birikiminden gelen kazanımlardır.
Kişi bu olanaklara erişmek için özel bir çaba göstermemiş; yalnızca o dönemde, o toplumda, o çevrede ve o ailede doğmuş olmakla bu kazanımlara doğal olarak sahip olmuştur. Ancak işin bir de pozitif özgürlük boyutu var ki, bu daha çok bireyin içsel kapasitesiyle ilgilidir.
Pozitif özgürlük, bireyin kendisini tanıması, eksiklerini fark etmesi ve bunları tamamlamaya yönelik irade geliştirmesidir. Çünkü insan yalnızca dış koşulların ürünü değildir; aynı zamanda çocukluğundan, kültürel kodlardan, geçmiş travmalardan ve inanç kalıplarından da beslenen bir iç dünyaya sahiptir.
Hepimiz kararlarımızı geçmişimizin gölgesinde veririz. Dolayısıyla özgürlük, yalnızca dış müdahalelerden kurtulmak değil; aynı zamanda bu içsel gölgelerin farkına varmak ve onları aşma cesareti gösterebilmektir.
Bu hiç de kolay değildir, ciddi bir cesaret gerektirir. Konfor alanından çıkmayı, gerekirse yalnızlığı göze almayı ve insanın kendiyle dürüstçe yüzleşmesini şart koşar. İşte bu içsel yolculuğa çıkma cesaretini gösterebilmek, özgürlüğün asıl anlamını oluşturur.
Pozitif özgürlük, insanın kendi hayatı üzerinde söz sahibi olabilmesidir. Bilinçli kararlar alabilmek, bu kararların sonuçlarını üstlenebilmek ve nihayetinde hayatına bizzat yön verebilmektir. Elbette bunun için bilgiye, eğitime, ekonomik kaynaklara ve sosyal sermayeye ihtiyaç vardır. Özgürlük, yalnızca engellerin olmamasıyla değil, aynı zamanda fırsatların herkes için erişilebilir olmasıyla anlam ve güç kazanır.
İlk bakışta zıt gibi duran negatif ve pozitif özgürlük anlayışı aslında birbirini tamamlar. Gerçek anlamda özgür bir birey hem dış baskılardan korunmalı hem de kendi potansiyelini ortaya koyabilecek donanıma sahip olmalıdır.
Bir sanatçıyı düşünelim: Düşüncelerini özgürce, sansürsüz bir biçimde dışa vurabilmesi negatif özgürlük alanına girer. Ancak bu düşünceleri sanat eserine dönüştürebileceği bir ortamı, eğitimi ve desteği bulabilmesi ise pozitif özgürlük alanına işaret eder. Yani, sanatçının yalnızca yasaklarla, engellerle karşılaşmaması değil, yaratma sürecine ilişkin gerekli koşullara da ulaşabilmesi gerekir.
Sonuç olarak özgürlük, yalnızca “istediğini yapabilmek” değil, belki de daha çok “istemediğinden azade olabilmektir”. Bu iki özgürlük anlayışını birlikte düşündüğümüzde, özgürlüğün ne olduğu daha da netleşir. Bu süreçte felsefe bize düşünmeyi, psikoloji görmeyi, sanat ise ifade etmeyi öğretir.
Ve evet, özgürlük bir karar alabilmek ama daha önemlisi o kararın sonuçlarını kabullenebilmektir. Sorumluluk hissetmektir. Bu yönüyle özgürlük, bir bilinç hâlidir. Hayatın başımıza ne getirdiğinden çok, bizim ona ne karşılık verdiğimizle ilgilidir. Özgürlük duygusal ve ruhsal boyutu olan bir içsel yolculuktur; ancak bu, sabit ya da mutlak bir durum değil, sürekli yeniden inşa edilen bir içsel mücadeledir.
Sanat ve sanatçı ise, bu içsel mücadelenin izlerini görünür kılma ve duyulmamışı dile getirme çabasının en yalın, en derin anlatıcısıdır.
Mehmet Engin Akabalı
***
Medya Günlüğü sosyal medya hesapları:
