Coğrafi işaret, bir ürünün belirli bir niteliğinin, kalitesinin, kendisinin veya ayırt edici özelliklerinin esas olarak coğrafi kökeninden kaynaklandığını gösteren işarettir.
Bu işaret; ürünün coğrafi menşeini belirten veya ona atıfta bulunan bir isim, yöresel adlandırma, coğrafi bölge adı ya da bunların birleşimi olabilir.
Coğrafi işaretleme, yerel ürünlerin korunması açısından büyük önem taşır. Bu nedenle dünya genelinde giderek önem kazanan ve gelişen bir alan hâline gelmiştir. Geçmişi geriye gitse de bu kavramın nasıl ve tam olarak ne zaman ortaya çıktığı kesin olarak bilinmiyor. İlk olarak İngiltere’de, dokumacılar tarafından kullanıldığı düşünülüyor. Uluslararası düzeyde coğrafi işaretlerin korunması 1883’te imzalanan Paris Sözleşmesi ile başlamış, ardından Madrid, Lizbon ve TRIPs anlaşmaları ile geliştirilmiştir. Bu konuda ilk yasal düzenlemeleri yapan ülke Fransa’dır.
Ülkemizdeki coğrafi işaret çalışmalarında resmî uygulamalar, 1995 yılında yayımlanan 555 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile başladı. Ancak bu kararnameye rağmen coğrafi işaretler konusunda yeterli ilerleme sağlanamadı. 10 Ocak 2017 tarihinde yürürlüğe giren 6769 sayılı “Sınai Mülkiyet Yasası” ile birlikte coğrafi işaretlerin tescilinde yeni bir dönem başladı ve tescilli ürün sayısı hızla arttı. Avrupa Birliği (AB) nezdinde başvuru yapmak için öncelikle TÜRKPATENT’e başvuru yapılarak ülkemizde coğrafi işaret tescilinin gerçekleştirilmesi gerekiyor. AB’ye yapılan başvurular doğrudan tescil ettiren veya Türk Patent ve Marka Kurumu aracılığı ile Avrupa Komisyonu’na gönderiliyor.
Hem ülkemizde hem de dünyada tüketiciler sağlıklı beslenmeye ve kaliteli yaş almaya yöneliyor. Bu durum, sağlıklı ürünlerin üretimini teşvik ediyor ve aynı zamanda bu ürünlerin denetlenmesini veya sertifikalandırılmasını bir gereklilik hâline getiriyor. Tüketici olarak bizler yediğimiz yiyeceklerin nereden geldiğini ve nasıl üretildiğini merak ediyoruz. Bu merak, özellikle yöresel gıdalara yönelik talebi artırıyor. Coğrafi işaretli ürünler, tüketicinin özel olarak araştırdığı ve satın almak için daha yüksek fiyat ödemeyi kabul ettiği ürünlerdir. Çünkü bu coğrafi işaret, yöresel ürünlerin daha sağlıklı, kaliteli, lezzetli ve güvenilir olduğunu garanti eder. Bu ürünlere yalnızca yerel lezzetleri tercih eden tüketiciler değil, kültürel değerlerine sahip çıkan, bu değerlerin gelecek nesillere aktarılmasını isteyen kişiler de ilgi gösteriyor. Coğrafi işaretli ürünleri satın alan tüketiciler, sağlık ve damak zevkine uygun seçimler yaparken aynı zamanda yerel üreticilere ve geleneksel bilgi birikime de destek olurlar. Bu bilinç, tüketiciyi hem tatmin eden hem de satın almaya teşvik eden önemli bir unsurdur.
Coğrafi işaretler, tek başına bir bölgenin kalkınmasını sağlayacak mucizevi çözümler değildir. Coğrafi işaretli ürünlere talebin artmasına rağmen yerel üretim ve hammadde teminindeki yetersizlikler, bu ürünlerin ticarileşmesinin önünde önemli engeller oluşturuyor. Ancak uygun koşullar sağlandığında, üreticiler katma değeri yüksek ürünler üreterek kırsal kalkınmaya önemli katkılar sunabilir.
Coğrafi işaretlerin kişilere değil, belirli bir bölgeye ya da yöreye ait olması, onları diğer fikri ve sınai mülkiyet haklarından ayıran önemli bir özelliktir. Markalaşmada işlevleri ticari markalara benzerlik gösterse de bazı yönleriyle farklılaşırlar;
- Ticari markalar ürünü sahibiyle özdeşleştirirken coğrafi işaretler ürünü esas olarak menşeiyle özdeşleştirir.
- Ticari markalar, sermayeye dönüştürülerek pazarlamak isteyen girişimcilere tahsis edilebilirken coğrafi işaretler tahsis edilemez ve sadece ürünün menşeine bağlıdır.
- Ticari markalar özel haklar olup uygulanması daha kolaydır. Buna karşın coğrafi işaretler kamu haklarıdır. Bu nedenle coğrafi işaretlerin ihlal edilmesi durumunda hukuki işlemler daha karmaşık ve zor olabilir.
- Ticari markalar tanımlanmış veya tanımlanmamış çeşitli niteliklere sahip olabilirken coğrafi işaretler tüketicinin ilgisini çeken ve ürünün itibarını, kalitesini garanti altına alan benzersiz özelliklere sahiptir.
Türkiye’de uygulanan coğrafi işaret sistemi, bazı yönleriyle Avrupa Birliği’nden farklılık gösterir. Örneğin AB’de tarım dışı ürünler coğrafi işaret sistemi kapsamında yer almazken Türkiye’de halı, kilim, battaniye, taş gibi ürünler de coğrafi işaret koruması altındadır. Avrupa’da toplam 3.500 coğrafi işaretli ürün bulunurken Türkiye’de potansiyel coğrafi işaretli ürün sayısı 3.000’dir. Bu, büyük bir kültürel ve ekonomik zenginliği yansıtır. Gıda ve tarım ürünü olan coğrafi işaretlerin AB’de tescili, 1151/2012 sayılı Tüzük ve bu Tüzüğün 668/2014 sayılı Uygulama Yönetmeliği uyarınca gerçekleştirilmektedir. TÜRKPATENT tarafından başvurusu yapılan ve Avrupa Komisyonu’nca incelenerek tescil edilen coğrafi işaretli ürünleri listeleyen veri tabanına buradan ulaşabilirsiniz.
Türkiye’nin Haziran 2025 tarihi itibarıyla AB tescilli ürünleri:
- Gaziantep Baklavası
- Aydın İnciri
- Aydın Kestanesi
- Bayramiç Beyazı
- Malatya Kayısısı
- Milas Zeytinyağı
- Taşköprü Sarımsağı
- Giresun Tombul Fındığı
- Antakya Künefesi
- Şanlıurfa’nın Suruç Narı
- Kahramanmaraş’ın Çağlayancerit Cevizi
- Gemlik Zeytini
- Edremit Zeytinyağı
- Milas Yağlı Zeytini
- Ayaş Domatesi
- Maraş Tarhanası
- Edremit Körfezi Yeşil Çizik Zeytini
- Ezine Peyniri
- Aydın Memecik Zeytinyağı
- Safranbolu Safranı
- Araban Sarımsağı
- Osmaniye Yer Fıstığı
- Bingöl Balı
- Bursa Şeftalisi
- Hüyük Çileği
- Bursa Siyah İnciri / Bursa Siyahı
- Söke Pamuğu
- Manisa Mesir Macunu
- Gaziantep Menengiç Kahvesi / Gaziantep Melengiç Kahvesi
- Silifke Yoğurdu
- Aydın Memecik Zeytini
- Erzincan Tulum Peyniri
- Aydın Çam Fıstığı
- Afyon Pastırması
- Afyon Sucuğu
- Gaziantep Fıstık Ezmesi
Coğrafi işaretli ürünlerimizin AB tarafından tanınması, ürünlerimizin adlarının korunmasına ve yöresel özellikleriyle birlikte tanıtılmasına büyük katkı sağlayacaktır.
(Doç. Dr. Cem Erdoğan, bilimgenc.tubitak.gov.tr)
***
Medya Günlüğü sosyal medya hesapları:
