Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüşü ve Güneş etrafındaki yörüngesindeki yolculuğu sırasında bir yarısı Güneş ışınlarıyla aydınlanırken diğer yarısı karanlıkta kalır.
Güneş’in Dünya’yı aydınlattığı bu bölge ile karanlıkta kalan bölge arasında bir hat oluşur. Bu hata aydınlanma çemberi denir. Aydınlanma çemberi ile gece ve gündüz arasındaki sınır da oluşur.
Ekinoks, aydınlanma çemberi kutuplardan geçerken Güneş ışınlarının Ekvator’a dik açıyla geldiği an oluşan astronomik bir olaydır.
Dünya, Güneş etrafında dolanırken yörünge düzlemine göre ekseni 23,5 derecelik eğik bir açıyla kendi etrafında döner. Bu eğiklik nedeniyle Dünya’nın Ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi çakışmaz. Ancak 19-21 Mart ve 20-24 Eylül tarihlerine denk gelen ekinokslarda Dünya’nın ekseni Güneş’e dik açıda konumlandığından Güneş ışınları, Ekvator’a dik bir açıyla ulaşır.
Ekinokslarda, Dünya’nın her iki yarım küresinde de (Kuzey Yarım Küre ve Güney Yarım Küre) gece ve gündüz süreleri eşitlenir ve mevsim değişimleri başlar. Bu olay, 19-21 Mart (Kuzey Yarım Küre’de ilkbaharın başlangıcı) ve 20-24 Eylül tarihlerinde (Kuzey Yarım Küre’de sonbaharın başlangıcı) olmak üzere yılda iki kez gerçekleşir. Örneğin, 23 Eylül tarihinde gerçekleşen sonbahar ekinoksunda, Kuzey Yarım Küre’de yaz mevsimi sona ererken sonbahar başlar; Güney Yarım Küre’de ise kış mevsimi yerini ilkbahara bırakır. Güneş, gökyüzünde tam olarak ekvator üzerinde yer alır, bu da gün ışığı ve karanlık arasında 12 saatlik bir eşitlik oluşmasına neden olur.
Güneş sistemindeki her gezegenin kendi ekinoksları vardır. Venüs ve Jüpiter’in eksen eğiklikleri Dünya’ya göre oldukça düşük olmakla beraber sırasıyla 2,6 ve 3,1 derecedir. Bu düşük eğim nedeniyle bu gezegenlerde mevsimsel değişimler Dünya’dakinden çok daha az belirgindir. Venüs, Güneş’in etrafında Dünya’dan daha hızlı dolandığı için Venüs’te ekinoks ve gün dönümleri yaklaşık birkaç ayda bir gerçekleşir. Jüpiter ise daha yavaş dolandığı için bu olaylar yaklaşık üç Dünya yılında bir yaşanır.
Mars, Satürn ve Neptün’ün eksen eğiklikleri ise Dünya’nınkine oldukça yakındır. Bu gezegenlerin eğimleri sırasıyla 25,2, 26,8 ve 28,2 derecedir. Eğimlerindeki benzerlik nedeniyle bu gezegenlerde de mevsimsel döngüler Dünya’dakine benzer şekilde işler.
(Cansu Aydın, bilimgenctubitak.gov.tr)
Görsel: dictionary.com
