Dünyadaki en büyük doğal gaz kaynaklarına sahip dördüncü ülke olan Türkmenistan’da 2019 yılına kadar doğal gaz, su ve elektrik bedavaydı.
Bağımsızlığın kazanılmasından önce SSCB Komünist Partisi’nin bağımlısı Türkmenistan Komünist Partisi Merkez Komite 1. Sekreteri Saparmurat Niyazov bağımsızlığın kazanılmasından önce 1985 yılından başlayarak Sovyetler Birliği’nin Türkmenistan’ı fakirleştirdiğini ileri sürdü. Ayrıca Türkmence de Rusçanın altında eziliyordu. Niyazov’un girişimleriyle Türkmence ülkenin resmi dili haline getirildi. Bu gelişmeler Niyazov’u halk kahramanı haline getirdi ve SSCB dağılınca ilk cumhurbaşkanı o oldu.
Adım adım diktatörlük
Niyazov seçildikten sonra diktatörlüğünü özenle inşa etmeye başladı. Önce Niyazov adını değiştirerek kendini Türkmenbaşı ilan ettirdi ve yönetimi ebediyen ele aldığını açıkladı. Ruhname adında bir kitap yazdı ve bu kitap okullarda zorunlu ders kitabı olarak okutuldu. Kitabın Türkmenistan halkı için bolluk ve bereket kaynağı olduğunu ve okuyanlara şifa getireceğini ileri sürdü. Ruhname’yi ezbere bilen öğrencilere çeşitli armağanlar verildi. Niyazov ocak ayının adını bile Türkmenbaşı olarak değiştirdi, nisan ayına da annesinin adını verdi.
Bunlar şaka değil gerçekten oldu. Ayrıca Niyazov annesinin birçok heykelini de diktirdi.1
2006 yılında Niyazov ölünce yerine Kurbankulu Berdimuhammedov geldi. Ancak ülkede değişen hiçbir şey olmadı. İşsizlik had safhada, bu yüzden örneğin Türkiye’ye iş bulmak için gidenler çok. Göç İdaresi verilerine göre, Türkiye’de ikâmet izinli yabancılar sıralamasında Türkmenistan uyrukluların sayısı 110 bin 863.2
Türkmenler ülkede basın ve ifade özgürlüğünün olmadığını, internet konusunda da büyük bir sansür mekanizmasının işletildiğini söylüyor. Yaşam tarzına karışma o boyuttaymış ki kadınların saç rengine kadar karışıldığını, arabaların beyaz renkte olmasının istendiğini ileri sürüyorlar.
Türkmenistan’da birkaç TV kanalı yayın yapıyor, tümü de yönetimi öven yayınlar. Yayınlarda ülkede halkın çok mutlu olduğu, her şeyin güllük gülistanlık olduğu anlatılıyor. Koronavirüs salgınında yönetime göre ülkede neredeyse hiç hastalık olmadığı yalanı yayıldı.
Haklarını talep edenler ise 25 yıla varan hapisle cezalandırılıyor. Türkmenler varolan yönetimin seçimlerde niyeyse hep yüksek oranda oy aldığını ama seçimlerin kesinlikle özgür bir biçimde yapılmadığını söylüyor.
Türkmenistan’da cumhurbaşkanının karışmadığı hiçbir konu yok ve ondan habersiz hiçbir şey yapılamıyor.
Halk çok düşük paralara çalıştırılıyor. Ülkede iç savaş olmamasına rağmen halk başka ülkelere gitmek için çaba harcıyor.
Yolsuzluk ve rüşvet hayatın her alanında egemen. Polis ve diğer görevlilerin halktan para almak için sürekli uyduruk suçlar ürettiklerini söylüyorlar.
Türkiye’de yaşayan binlerce Türkmenistan vatandaşı, ülkelerinde çocukları okula yazdırırken rüşvet verdiklerini, vefat edenleri gömebilmek için bile rüşvet verdiklerini söylüyor. Bunu çalışmak üzere Türkiye’ye gelen ve kayınvalideme bakan bir Türkmen kadından da dinlemiştim. Kocası orduda subaymış Türkiye’ye gelmeden önce.
Türkiye’de yaşayan Türkmenistanlılar eğer rejimi eleştirirlerse ülkelerinde yaşayan akrabalarının, ailelerinin cezalandırıldığını ileri sürüyor.
Başkentte fotoğraf çekmek, açık alanlarda sigara ve alkol tüketmek, gece 23’ten sonra sokağa çıkmak yasak.1
Öte yandan Türkmenistan, eski SSCB ülkeleri arasında en çok siyasi mahkûm barındıran ülke konumunda.
Diktatörlüklerde seçim nasıl olur?
Kocaeli Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Abdülvahap Akıncı’nın “Türkmenistan’da Siyaset ve Türkmen Milli Kimliğinin İnşaası” başlıklı yazısında aktardıkları Türkmenistan’daki yönetimin hâlâ demokrasiden ne kadar uzak olduğunu göstermesi açısından ilginçtir. Son Azerbaycan seçimlerini anımsatan biçimde bir komedinin oynandığı görülmektedir. Aslında trajedi demek daha doğru olur.
Türkmenistan’da Ocak 2012’de çok partili sisteme geçilmiştir. 12 Şubat 2012’de ise devlet başkanlığı seçimleri gerçekleştirilmiştir. Her ne kadar çok partili hayata geçilmesine izin verilmiş olsa da yeni partilerin kuruluş çalışmaları ancak seçimlerden bir ay sonra mümkün olabilmiştir. Kurulan ilk partiler Tarım Partisi ve Girişimciler Partisi olmuştur. Başkanlık seçiminde seçim kanuna uygun olarak, bütün adaylara medyada eşit imkanlar tanınmış, televizyon programlarında bütün adayların kendi programlarını tanıtmalarına fırsat verilmiş, devlet gazetelerinde adaylar programlarını yayınlayabilmiştir.
Ayrıca başkan adayları veya temsilcilerinin farklı şehirlerde seçmenleri ile buluşması imkânı sağlanmış, başkan adaylarının nerelerde halkla buluşacaklarını Yüksek Seçim Kurulu yayın organları vasıtasıyla önceden halka duyurmuştur. Seçime katılım teşvik edilmiş, hatta başta İstanbul ve Moskova olmak üzere yurt dışında 29 şehirde oy kullanılmasına imkân tanınmıştır. Seçimlere sekiz başkan adayı katılmış ve hepsinin seçim bildirgeleri benzerdir. Adaylar, devlet başkanı Berdimuhammedov’a bağlılıklarını belirtmişlerdir.
Her ne kadar basın özgürlüğü ve imkân eşitliği görüntüsü verilmek istenmiş olsa da Sınır Tanımayan Gazeteciler Örgütü Türkmenistan’ı basın özgürlüğünde 178 ülke arasında 176. sırada konumlandırmıştır. Aslında seçimin sonuçları belliydi ve sadece demokrasi görüntüsü verilmeye çalışılıyordu.3
Berdimuhammedov’un başkanlığa seçiliş “öyküsü” de ilginçtir. Okurken sanki tüm Türkçe konuşan ülkeler sözleşmiş gibi aynı kaderi paylaşıyor izlenimine kapılıyorsunuz.
Niyazov 21 Aralık 2006’da yaşamını yitirdi. Sonrasında ülkede yaşananlar siyasi otoritelerin böyle bir duruma hazır olmadıklarını ortaya koydu. Halk Maslahatı (Türkmenistan Ulusal Meclisi) toplandı ve anayasaya aykırı bir şekilde devlet başkanlığına vekâlet görevini meclis başkanı olan Ovezgeldi Atayev’e vermedi.
Başsavcılık tarafından açılan bir yolsuzluk soruşturması sonucu Atayev meclis başkanlığı görevinden alındı. Onun yerine meclis başkan yardımcısı olan Kurbankuli Berdimuhammedov’a başkanlık vekâlet verildi. Mevcut anayasaya göre başkanlık görevine vekâlet edenin başkanlık seçimine giremeyeceği hükmü ise devlet başkanı tarafından değiştirildi ve böylece 11 Şubat 2007’de yapılacak seçimler için Berdimuhammedov’un yolu açılmış oldu.3
Kurbankulu Berdimuhammedov (Manşet fotoğrafında Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’le) 2022’ye kadar başkanlık görevinde kaldı. Bu süre içinde ülke karanlığın yuvarlandığı karanlık çukurdan çıkamadı.
2015 yılında Aşkabat’ta beyaz mermer bir sütunun üstünde ata binen altın bir Berdimuhamedov heykeli dikildi. Uluslararası gözlemcilere göre Berdimuhamedov, “Dünya’nın en baskıcı” ve “kapalı” rejimlerinden birini yönetti. Freedom House, Berdimuhamedov’un göreve başlamasından bu yana Türkmenistan’ı dünya sıralamasında özgürlüğün dibine yakın bir yere yerleştirdi; 2017 yılında ülke, siyasi ve medeni haklar konusunda toplam puanların en düşük olduğu 11 ülkeden biriydi.
İnsan Hakları İzleme Örgütü, Berdimuhamedov’un sadece kamusal yaşam üzerinde tam bir kontrole sahip olmadığını, aynı zamanda “alternatif siyasî veya dînî ifadeyi” tolere etmeyen ve medya üzerinde tam bir kontrole sahip olan bir rejime başkanlık ettiğini belirtti. Sınır Tanımayan Gazeteciler, Berdimuhamedov’un görev süresinin büyük kısmı için Türkmenistan’ı Basın Özgürlüğü Endeksi’nin en altına yerleştirdi. Sınır Tanımayan Gazeteciler Örgütü RSF, Türkmenistan’da internet erişiminin sansürlendiğini ve uydu çanaklarının hükûmet yetkilileri tarafından kaldırıldığını belirtti.
Eylül 2016’da Türkmenistan Parlamentosu, cumhurbaşkanlığı görevinin dönem sınırlarını kaldırdı ve bu da Berdimuhamedov’un üçüncü bir dönem için seçilmesine izin verdi. Temmuz 2018’de torunu ile bir rap videosunda yer aldı. Daha önce kamerada ağırlık kaldırmış ve aynı zamanda DJ rolünü üstlenmişti.
Türkmenistan’da ülke ekonomisi tamamen devlet kontrolü altındadır. Yabancı yatırımcıları ülkeye çekmeye yönelik çok sayıda girişim genellikle uluslararası mahkemelerde açılan davalarla sonuçlanmaktadır. 2018’de Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıklarının Çözümü Merkezi (tahkim, Dünya Bankası örgütlerinin bir parçası) bazı şirketlerin başvurusu üzerine Türkmenistan aleyhine davalar açmıştır.
2019’da Belarus inşaat şirketi Belgorhimprom, Türkmenistan’ın yaklaşık 200 milyon dolar ödemesi gerektiğini belirterek mahkemeye benzer bir iddiada bulundu.
Yatırımcılar Türkmen yetkililere karşı ayrımcılık, siyasallaştırılmış bürokrasi ve yüksek düzeyde yolsuzluktan söz etmektedir.
Şeffaflık Uluslararası Yolsuzluk Algısı Endeksi’nde Türkmenistan 2018’de 180 ülke arasında 161. sırada yer aldı. Bu, Doğu Avrupa ve Orta Asya’daki ülkeler arasında en düşük düzeydi.4
Babadan oğula iktidar devri
Kurbankulu Berdimuhammedov 12 Şubat 2022 tarihinde istifaya hazır olduğunu ve oğlunun yerine geçmesini beklediğini söylemesinin ardından 12 Mart 2022 için erken cumhurbaşkanlığı seçimi ilan etti. 19 Mart 2022’den beri cumhurbaşkanlığı görevinde bulunan kişi ise Serdar Berdimuhammedov’dur, yani Kurbankulu’nun oğlu. Serdar Berdimuhammedov’un oyların yüzde 72,97’sini aldığı seçim birçok uluslararası gözlemci tarafından ne özgür ne de adil olarak görüldü.
Bitirirken Türkmenistan’a ait bazı bilgileri de vereyim. Bu bilgileri aldığım kaynak5 da ilginç.
CIA Factbook verileri
Yönetim tipi : Başkanlık cumhuriyeti; otoriter
Yüzolçümü : 488,100 km2
Doğal kaynakları : Petrol, doğalgaz, tuz, kükürt
Nüfus: 5.690.818 (2023 tahmini)
Etnik gruplar : Türkmen 85%, Özbek 5%, Rus 4%, diğer 6% (2003 tahmini)
Konuşulan Diller : Türkmence (resmi) 72%, Rusça 12%, Özbekçe 9%, diğer 7%
Dinler : Müslüman 93%, Hıristiyan 6.4%, Budist <1%, halk inançları <1%, Yahudilik <1%, diğer <1%, belirtilmemiş olanlar <1% (2020 tahmini)
Wikipedia Türkmenistan’daki yönetim biçimini “totaliter aile diktatörlüğü altında üniter başkanlık cumhuriyeti” diye tanımlıyor.6
Herkese keyifli günler diliyorum.
Manşet fotoğrafı: regnum.ru
KAYNAKLAR
1- https://www.youtube.com/watch?v=1OnIY8NEI-8
Not: Şubat 2024 Göç İdaresi verilerine göre, ikamet izinli yabancılar sıralamasında Türkmenistan uyruklu sayısı 110 bin 863, Rusya vatandaşı 99 bin 978 ve Ukraynalı 37 bin 336 kişi bulunuyor.
4- https://tr.wikipedia.org/wiki/Kurbankulu_Berdimuhammedov#Siyasi_ya%C5%9Fam%C4%B1
5- https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkmenistan/summaries
