Halil Ocaklı (halilocakli@yahoo.com)
Genç Cumhuriyetimizin kuruluş yıllarının özgün ideolojik koşullarda dilde özleştirme çalışmaları yürütüldü. Amaç, Türkçe kökenli olmayan sözlerin Türkçe karşılıklarını bulmak ve kullanıma sunmaktı. Doğrusuyla yanlışıyla, bu bilimsel olarak tartışılabilecek bir konudur.
Anadolu’dan ve diğer Türkçe konuşulan coğrafyalardan derlenen karşılıkların doyurucu olmadığına karar verildiğinde, yeni söz türetme yoluna gidildi. Ancak arı Türkçeye dönüş mantığıyla türetilen sözlerin bazıları, sıradan vatandaşta beklenen çağrışımları yapmıyor, dolayısıyla dil varlığı içine alınamıyordu.
Bununla birlikte, anti-cumhuriyetçi çevrelerce önce iftira atılan sonra da alay konusu yapılan uydurma sözler vardı. Örneğin binek taşıt için “oturgaçlı götürgeç” ya da İstiklal Marşı için “Ulusal Düttürü” gibi saçmalıkların TDK tarafından türetilmediği kesin olarak biliniyor. Aslında bunlar “Cumhuriyete çamur at izi kalsın” gibisinden bir kampanyanın sloganlarından başka bir şey değildir.
Dahası, 2. Meşrutiyet döneminde dilde reform arayışları olmuş ve ilk çalışmalar 1920’de Dr. Rıza Nur’un eğitim bakanlığı döneminde başlatılmıştı. Bu nedenle, Türkçeyi özleştirme girişiminden dolayı Cumhuriyet’e bu denli saldırmak, itibarsızlaştırmaya çalışmak hiç tutarlı değil.
Buradaki amacım Arapça ve Farsçanın Türkçenin ciğerine işleyişini ideolojik formatta eleştirmek değil, dilbilimsel bir gerçeği ortaya çıkarmaktır. Yabancı sözlere öz Türkçe karşılık arayan dil komisyonu üyeleri bir konuyu gözden kaçırmışlardır: Türkçe konuşulan Müslüman toplulukların dilleri irdelenmiş ancak İslam ile tanışamamış, Arapçadan Farsçadan söz ödünçlememiş Türk dilleri derinlemesine incelenmemiştir.
Oysa Çuvaş, Hakas, Tuva, Yakut, Karay, Kırımçak, Gorno-Altay, Dolgan, Sarı Uygur, Tofa gibi gayrimüslim Türk topluluklarının dillerinde öz Türkçe sözler bulunabilirdi. Bu dillerin bazılarından aktarılacak sözlerin Anadolu insanı tarafından benimseneceği yüksek olasılıktır.
Örneğin Türkçe olmayan avukat yerine “aklawçy” >aklayıcı ya da televizyon yerine “sanalgı” ödünçlenebilirmiş. Toplumca çok da güzel sindirilebilirdi ama artık geç.
Aşağıda Müslüman olmayan Asya Türk toplulukların dillerinden 50 sözcük içeren karma bir liste sunuyorum. Örneğin Türkçe olmayan “anahtar” sözü yerine “açar” ya da “muhasebeci” yerine “sayıcı” size de anlamlı gelmiyor mu?
1-Açar>Anahtar
2-Albatu>Bürokrat
3- Algış>Teşekkür
4-Ası>Kazanç, kar
5-Başkarma>Hükümet
6-Başlap >İtibaren
7-Baştag>Şımarık
8-Baysala>Sakin
9-Bilgir>Usta
10-Bitig>Kitap
11-Börk>Şapka
12-Buyrukçu>Komutan
13-Çaazın>Kağıt
14-Çeneş>Mücadele
15-Davrak>Hızlı
16-Erqaşan>Daima
17-İştemkey>İşkolik
18-Kezin>Tekrar
19-Kılga>Makine, araç
20-Kiji>İnsan
21-Körböz>Zebani
22-Kubattagıç>Şarj cihazı
23-Küçe>Sokak
24-Küreş>Rekabet
25-Ortalık>Merkez
26-Örgin>Taht
27-Saçık>Havlu
28-Sagış>İspat
29-Sakçı>Polis (saklayan, koruyan)
30-Satkın>Hain, kalleş
31-Sayıcı>Muhasebeci
32-Sınalga>Kamera
33-Sıylap>Hediye
34-Sürge>Zaman
35-Taamu>Cehennem
36-Tabqır>Marifet
37-Tamak aş>Pişmiş yemek
38-Tan aşı>Kahvaltı
39-Tanda>Sabahleyin
40-Tarmag>Nokta
41-Tepgiç>Merdiven
42-Tınca>Melodi, müzik
43-Tınlıq>Hayvan
44-Tuşunuk>Bilgi (düşünük)
45-Tübölük>Sonsuza dek
46-Uçmağ>Cennet
47-Uyaşıq>Hücre
48-Üstel>Masa
49-Yenün>Gazete
50-Yalvaç>Peygamber
Not: Bu yazı Medya Günlüğü’nde daha önce yayınlanmıştır.
